Letërsia e arealit islam -Një pasqyrë e shkurtër e saj-

Kodifikimi i kësaj letërsie nis me shënimet e para të mbajtura nga shokët e Profetit Muhamed mbi ajetet kuranore që i zbrisnin gjatë shpalljes hyjnore. Mbledhja e këtyre shkrimeve u realizua gjatë kalifatit të Ebu Bekrit[1] për herë të parë me nxitjen e Omer ibn Hatabit, kurse përmbledhja e dytë ajo që mbajnë në duar të gjithë muslimanët, u bë gjatë kalifatit të Osmanit, në formën përfundimtare. Flitet për Kuranin famëlartë, i cili solli një zhvillim të madh më pas për zhvillimin e gjuhës arabe dhe që do të kthehej në një gjuhë ndërkombëtare për kohën, duke mbetur e tillë edhe sot e kësaj dite. Gjuha arabe pati ndikim të madh edhe nëpërmjet sistemit të shkrimit të saj. Shprehja aljamia vjen nga fjala arabe el-axhamijja që do të thotë joarabe, shprehje të cilën e përdorën të parët, muslimanët në Andaluzi (Spanjë), për të treguar gjuhët romane të fqinjëve veriorë, të cilat u pasuruan me arabizma. Më vonë merr një kuptim tjetër, duke mbuluar gjuhën romane, që shkruhej tashmë jo me alfabet latin, por me atë arab. Gjithashtu, gjatë zhvillimit të letërsisë në trojet shqiptare si dhe në shumë vende të tjera, si: Spanja, Portugalia, Bosnje Hercegovina etj., u përdor alfabeti arab me disa shenja shtesë, duke sjellë në jetë një lloj të ri letërsie, të ashtuquajturën letërsi të alamiadës. Po ashtu, edhe osmanishtja që u shkruajt me alfabet arab që u ndikua gjerësisht nga fjalori arab. Një rast tipik është edhe urduja që flitet në Pakistan dhe që lindi si pasojë e bashkimit të indishtes me arabishten e shkruar, po me alfabet arab. Pra, siç mund të vërehet lehtësisht, kemi një ndërveprim të ndërsjellë gjuhësh, që sollën edhe gjuhë të reja, duke bashkëndikuar në lindjen e letërsive të reja, por edhe të gjinive të reja, si p.sh. në prozë me Rihlat (përshkrime udhëtimesh), apo Sijasetnametë (traktate politike për drejtimin e shtetit), apo edhe në poezi me Mevludin, një gjini krejtësisht e re poetike. Sa për në trojet shqiptare, zhvillimet kulturore sollën të ashtuquajturën letërsi të bejtexhinjve, që për nga karakteristikat mund të cilësohet, edhe si letërsi gojore, edhe si letërsi alamiade, për vetë faktin se një pjesë e saj u përcoll gojarisht, por edhe u shkrua. Përcjellja gojarisht solli disa versione për të njëjtën poemë, duke pësuar shtesa apo ndryshime të fjalorit nga njëra krahinë në tjetrën, siç na shpjegohet edhe në parathënien e veprës së Muhamet Çamit “Jusufi dhe Zylejhaja”[2]. Po ashtu, kemi të njëjtën temë të trajtuar nga autorë të ndryshëm. “Jusufi dhe Zylejhaja” - një histori e nxjerrë nga Kurani famëlartë, në të cilin gjendet edhe një sure e titulluar “Jusuf”, pikërisht kreu XII, që është trajtuar gjerësisht nga poetët muslimanë; në trevat tona përmendim si më të shquarit Muhamet Çamin dhe Hafiz Ali Korçën[3]. Në këto tema mund të rreshtojmë edhe Mevludin, një vepër-gjini, që i kushtohet posaçërisht profetit të Islamit, Muhamedit, dhe ditëlindjes së tij. Kështu, përfshin një areal gjeografik jashtëzakonisht të madh, që nis qysh nga Spanja e deri në Indi, por edhe gama e trajtimeve është e gjerë, pa çka se në disa raste konvergohet drejt një unifikimi temash dhe gjinish, por edhe divergohet duke krijuar fytyrën e vet dalluese për një popull apo drejtim të caktuar fetar. Këtu mund të përmendim Shahnamenë e famshme të Firdusiut dhe Mesnevinë e Xhelaledin Rumiut. Në të parën, është përmbledhur historia e Persisë nga antikiteti deri në hyrjen e Islamit, kurse e dyta, recitohej gjerësisht nga anëtarët e tarikatit mevlevi nëpër teqet të shpërndara në të gjithë botën islame, për pasojë edhe në ato pak teqe mevlevish të vendosura në territoret shqiptare. Kujtojmë këtu se të shprehurit nëpërmjet poezisë është edhe karakteristikë e tarikatit, ku themeluesit kanë qenë poetë dhe sufinj të mirënjohur, siç e përmendëm Xhelaledin Rumiun, por kemi edhe poetin tjetër persian Muslihudin Saadiun.



Lindja dhe ndikimet paraislame në letërsinë islame

Siç e kemi përmendur edhe më sipër, faqet e para në historinë e letërsisë islame u shkruan dhe u ndikuan gjerësisht nga kodifikimi i Kuranit famëlartë. Një nga format më të përhapura letrare të përhapura tek arabët ishte forma e të shprehurit poetik, e cila përcillej gojarisht brez pas brezi, duke qenë se shkrimi e këndimi nuk ishin shumë të zhvilluara për kohën kur po bëhet fjalë. Shumë të mirënjohura janë Mualekatet, poezitë më të zgjedhura arabe të periudhës paraislame, të cilat kanë qenë të varura në muret e Qabes. Këto ishin poezitë më të mira që përzgjidheshin pas garave të forta poetike midis poetëve në panairin e përvitshëm në Mekë dhe që shkruheshin për t’u varur në muret e Qabesë, si shenjë nderimi për poetët fitues. Një antologji e poezisë paraislame është përpiluar nga dijetari Hamad Raviu (vd. 775); aty përfshihen poema të shkruara me gërma të arta e të varura në muret e Qabes në Mekë të Arabisë gjatë panairit të përvitshëm. Ajo përbëhet nga shtatë ode (në disa variante nëntë ose dhjetë), të gjitha këto nga poetë të ndryshëm të shek. VI dhe VII. Në përgjithësi, ato vlerësohen si krijimet poetike më cilësore në gjuhën arabe dhe, njëkohësisht, përfaqësojnë një pamje të jetës së përditshme të beduinëve para Islamit. Një tjetër autor që është marrë me mualekatet, është Zuzani dhe vepra e tij titullohet Sherh Kasaid es-Sebea el-Mual-lekat (Koment i Shtatë Kasideve të Varura). Këta shtatë autorë, emrat e të cilëve kanë hyrë në fondin e artë të poezisë arabe paraislame, janë: Imri al-Kais, Tarafa, Zuheiri, Lebidi, Antara, Amri dhe Harithi.[4]

Kështu pra, një nga mënyrat e komunikimit për arabët e paraislamit ka qenë poezia, madje përpara se të niste një betejë, fillonte me dyluftime poetike, ku poeti i secilës palë përpiqej të shfaqte aftësitë e tij maksimale, për të demoralizuar palën kundërshtare, duke e sharë dhe duke e sulmuar ashpër për ta dobësuar shpirtërisht. Gjithashtu, edhe gjinitë që u përdorën në artin e të shprehurit poetik u trashëguan në pjesën më të madhe nga letërsia paraislame.



Letërsitë islame në kontekstin kombëtar të këtij areali gjeografik
Letërsitë kombëtare që patën një ndikim të gjerë në botën islame dhe që u bënë të njohura edhe në trojet etnike shqiptare, janë tre. Letërsia arabe, perse dhe turko-osmane, të trija këto të shkruara me alfabetin arab. Po ashtu, natyrshëm ajo që na intereson neve, është edhe një e katërt, ajo shqipe me alfabet arab, por që nga kritika njihet si letërsia e bejtexhinjve. Për të treja këto do të flasim nga pak për t’i trajtuar në drejtim të përhapjes dhe ndikimit të tyre, por edhe formimit që morën pjesa më e madhe e intelektualëve muslimanë, të cilët u formuan nëpërmjet këtyre letërsive dhe gjuhëve të tyre përkatëse.

Letërsia arabe - Letërsia e popujve arabfolës është edhe një nga shtytjet më të fuqishme të qytetërimit Islam. Origjinën e vet e ka nga arabët e Arabisë, por, sidoqoftë, ajo u krijua dhe u vlerësua qysh nga Spanja e deri në Kinë. Megjithëse në letërsinë klasike arabe mbizotëron mendimi fetar dhe skolaresk, vlerat e saj të brendshme intrinseke janë të mëdha. Poezitë janë të fuqishme, dinamike, realiste dhe të gjalla; në harmoni me zhvillime të gjalla poetike; pasuria e madhe e gjuhës arabe u jep variacion dhe ngjyrë motiveve stereotipe. Gjithashtu, edhe proza arabe është e një stili mjaft të gjallë. Për arabët e vjetër gjuha ishte ndërmjetësja kryesore e artit dhe të dyja, poezia e proza nënkuptojnë të dëgjuarit. Edhe sot e kësaj dite oratorë dhe poetë mund t’jua rrisin entuziazmin dhe pasionin një grumbulli dëgjuesish të pasionuar.

Shembulli më i shquar dhe më i veçantë i letërsisë arabe është Kurani, të cilin muslimanët e besojnë si të zbuluar nga Zoti, Profetit Muhamed (a.s.) në shkretëtirën arabe në shekullin VII dhe që respektohet në mbarë botën. Stili dhe gjuha e përsosur e Kuranit shikohet si e paimitueshme nga muslimanët. Në suret më të hershme të Kuranit çështjet e besimit shprehen në mënyrë aq të mrekullueshme, saqë ato mund të vlerësohen plotësisht vetëm në tekstin arabisht. Kurani nuk është fillimi i letërsisë arabe, por me të fillon era islame e letërsisë, që më pas vazhdon me hadithin (thëniet gojore të Profetit Muhamed a.s.). Poezitë e periudhës para-islame trajtojnë jetën e thjeshtë të beduinëve, dashuritë e tyre, udhëtimet në shkretëtirë, rivalitetet, luftërat dhe ambiciet. Poetët lavdërojnë fiset dhe të parët e tyre, shpesh edhe vetveten. Ata u hedhin romuze të hidhura kundërshtarëve, i sfidojnë në ndeshjet me shpata ose në duele oratorike. Poetët më të shquar në këtë drejtim janë Asha, Imrul Kajsi dhe Amr ibnul Kulthum. Gjatë periudhës umajade vazhdoi lulëzimi i poezisë, por anoi më tepër nga artificializimi i saj. Poetët më të dalluar të kësaj periudhe janë: Al-Farazdak dhe Xheriri. Al Mutanabi në shek. X mbahet si i fundmi i poetëve të mëdhej. Gjatë shekujve të mëpasshëm poetë didaktë, përfshirë këtu Ebu Ala Al-Marrin për tema të tyre zgjodhën problemet politike dhe filozofike. Proza arabe, si poezia, lulëzoi qysh në kohërat e hershme. Puna më e vjetër që ka të bëjë me periudhën para-islame është Ajam al-Arab, me histori që përkujtojnë luftërat midis fiseve. Ato, gjithashtu, janë shkruar edhe pas vdekjes së Profetit Muhamed. Përhapjen e Islamit, kërkimet për jetën e Profetit Muhamed dhe pushtimet islame e mbizotëruan letërsinë arabe dhe muslimane. Historiani arab Ibni Isaku shkroi një biografi të Profetit Muhamed. Një tjetër komentator, Al-Taberiu, shkruajti Analet, një përshkrim të botës qysh nga krijimi e deri në vitin 914 dhe historinë më të plotë të Islamit të hershëm. Kërkesat për norma në sjelljet personale, fetare dhe në marrëdhëniet ligjore përuruan letërsinë e Hadithit (Traditës – shih hadith) dhe Fikhut (Jurisprudencës). Komente për këto çështje dhe fjalorë voluminozë biografikë për autoritetet nga të cilët rrodhën ligjet dhe zakonet - formojnë pjesën më të madhe të letërsisë mesjetare arabe. Në shumë qendra të jetës islame, si: Basra, Kufa dhe Bagdadi, ashtu si dhe në tokat jo-arabe të Iranit dhe Spanjës, u themeluan akademi studimesh filologjike, teologjike, ligjesh dhe filozofike. Mendimi filozofik islam u stimulua nga studimet për filozofët e lashtë grekë, punët e të cilëve qenë përkthyer nga dijetarë arabë, hebrej dhe sirianë në gjuhët e tyre përkatëse. Gjithashtu, Filozofia Neoplatonike e gjeti rrugën e saj shumë mbresëlënëse në mendimin arab me shkrimet e Farabiut. Një nga punët më të shquara, Qyteti Ideal, merret me artin e të qeverisurit, të paraqitur me terma neoplatonike. Në kontrast me këtë punë që e idealizon shtetin si një emanacion nga i Gjithëfuqishmi (Zoti) dhe me Profetin Muhamed si udhëheqësin e tij ideal, të tjera punë mbi artin e qeverisjes, si ajo Principet e Qeverimit nga Al-Mauardi merret me shqyrtimin praktik të problemeve politike dhe ligjore të shtetit musliman. Ide konfliktuale për esencën e Zotit, vullnetin e lirë dhe natyrën e përjetshme të Kuranit nxitën debate filozofike dhe shkolla mendimi të kundërta. Në shekujt XII-XIII Sufizmi Islam, ose misticizmi, gjeti shprehjen më të mirë letrare në poezitë e Ibn Faridit dhe Ibn Arabiut. Shumë nga filozofët e mëdhenj shkruan në arabisht, punët e tyre u studiuan gjerësisht në Perëndim dhe ndikuan ndjeshëm në zhvillimin e Skolasticizmit. Më të shquarit e këtyre filozofëve arabë qenë Ibn Ruzhdiu (Averroesi), Ibn Sina (Avicena) dhe Gazaliu (Ghazales). Në të njëjtën kohë me letërsinë e përpunuar, u zhvillua edhe një letërsi folklorike. Ajo paqyron në rrëfime të treguara nga rapsodët nëpër pazaret e Lindjes së Afërme dhe formojnë një traditë gojore akoma vitale në atë pjesë të botës. Heronj të lashtësisë dhe kalifi i famshëm i shek. VIII Harun Er-Rrashid, u bënë epiqendra e përrallave imagjinare romantike, si Romanca e Antarit dhe të mirënjohurat Netët Arabe. Pas një jete të shkëlqyeshme intelektuale të Mesjetës, vjen një periudhë e gjatë amullie. Për gjashtë shekuj me radhë aktiviteti dituror u përqendrua në komentimin e punëve të mjeshtrave të hershëm; në përmbledhjet e tyre historike, teologjike dhe ligjore dhe në antologjitë e librave të hershëm.

Periudha moderne
Vetëm aty nga fundi i shekullit XIX, nën ndikimin perëndimor, nisi ringjallja e letërsisë arabe. Për një kohë të gjatë, Egjipti u bë qendra intelektuale; por edhe vende të tjera arabe shumë shpejt dhanë kontributin e tyre. Çështjet diturore, letrare dhe politike u bënë subjekt i debateve popullore nga shkrimtarë arabë bashkëkohorë. Një nga shkrimtarët më të mirënjohur arabë është novelisti egjiptian, skenaristi dhe dramaturgu Nagib Mahfuz, fitues i çmimit Nobel për letërsinë në 1988-ën; i mirënjohur me novelat e tij “Trilogjia e Kajros”. Ndërsa letërsia eseistike dhe filozofike përfaqësohet nga Taha Hysein, i cili në mënyrë shumë të ndërgjegjshme përdor kadencat e pasura të arabishtes.

Letërsia persiane - Kështu quhet letërsia në gjuhën moderne persiane të erës pasislame me alfabet arab. Kjo letërsi e gjerë, e shenjuar nga mbizotërimi i poezisë, nuk është e kufizuar vetëm në kufijtë gjeografikë të Iranit, ajo është kultivuar gjithashtu në Turqi dhe në veri të Indisë. Që të dyja, proza dhe poezia mbetën dukshëm të qëndrueshme për një mijëvjeçar.

Periudha klasike
Pas pushtimit të arabëve në shekullin VII, persishtja moderne gradualisht doli në pah si një gjuhë letrare, duke u shkrirë në të një fjalor i gjerë nga arabishtja dhe duke marrë nga ajo edhe grafinë. Nën Samanidët (shek. IX-X e.r.) një erë e re nisi për letërsinë persiane dhe traditat e vjetra dolën në pah së bashku me kulturën islame. Në të njëjtën kohë, persishtja dha një ndihmesë të madhe në përhapjen e Islamit dhe në ruajtjen e tij. Poezia persiane, e cila eci në gjurmë të formave arabe, nisi të shfaqet në mënyrë sporadike në lindje të Persisë në shek. IX. Katër gjinitë e saj kryesore janë: epika, kasideja, mesnevija dhe gazeli. Qysh nga shek. X, persishtja u bë një gjuhë e pasur dhe melodioze, siç shihet në punën e shumanshme të poetit pers Rudakiu, i njohur edhe si babai i poezisë perse. Menjëherë pas vdekjes së Rudakiut, nis edhe periudha epike e poezisë, me poetin e parë epik Mervazin, emri i të cilit është i lidhur me një Shah Name (Libri i Mbretërve) në 910. Një tjetër Shah Name (975) është ajo e Dakikit (vdiq më 980). Por më e mirënjohura, që i ka kaluar kufijtë e Persisë me kohë - është Shah Nameja e Firdeusit, konsideruar edhe si poeti kombëtar persian. Firdeusi i kushtoi 35 vjet krijimtari kësaj pune monumentale prej 60.000 distikësh, duke e plotësuar atë më 1010. Firdeusi ishte një rrëfimtar i mrekullueshëm, karakteret e tij janë heronj dhe gjigandë, por gjuha e tij është e çliruar nga hiperbola. Nga të gjithë panegjiristët e historisë së gjatë të letërsisë persiane, Enveriu shihet si më i shquari dhe që ishte i shquar edhe në fusha të shkencës, si gjeometria etj. Një nga poetët më të mëdhenj persianë është edhe Omar Khajami, që shkruajti në gjininë e rubaisë (katrore). Gjysma e dytë e shek. XIII dhe pjesa e parë e shek. XIV shumë shpesh vështrohet si koha e artë e poezisë persiane. Në këtë periudhë, gjatë pushtimit mongol, jetuan tre poetët më të mëdhenj të Persisë: Sadiu, Rumiu dhe Hafiz Shirazi, që shkëlqyen mbi të gjithë me gazelin, një formë lirike, që po ashtu si kasideja, ndërtohet me monorima. Zakonisht përbëhet nga 5-15 distikë dhe mund të shkruhet me metra të ndryshme. Në të kundërt, mesnevia është një lloj poeme e gjatë epike, mistike, romantike apo filozofike, e kompozuar me distikë që rimojnë me njëri-tjetrin. Mesnevia e Rumiut është e përbërë nga rreth 30.000 distikë. Periudha e rënies poetike nisi shumë shpejt, qysh në fillim të shek. XIV. Poeti më i madh i fundit klasik ishte Xhamiu, që u shqua për sasinë dhe cilësinë e punës së tij letrare në prozë dhe poezi. Gjithashtu dijetarët dhe teologët e hershëm persianë i shkruan punët e tyre në arabisht. Një nga punimet më të hershme në këtë fushë, është përkthimi në një persishte të thjeshtuar nga arabishtja, i komentimeve të Kuranit nga historiani arab Taberiu, e realizuar nga një grup dijetarësh, midis viteve 960-977. Sa për shkrimet didaktike, mjeshtri më i madh në prozë është Saadiu, autor i një libri të famshëm me fjalë të urta Bostani (një pjesë edhe në vargje) dhe Gjylistanit (Trëndafilishtja, 1218). Drama nuk njihet si gjini e veçantë në letërsinë klasike persiane.

Letërsia osmane - Zhvillimi i letërsisë në Turqinë Osmane është pothuajse i njëkohshëm me atë persiane dhe indiane. Jonuz Emre, një dervish i tarikatit bektashi, futi një lloj forme popullore të poezisë mistike; por edhe sot pjesa më e madhe e letërsisë fetare apo shekullare ndjek modelet persiane (megjithëse u deshën pak kohë për të stabilizuar rregullat e prozodisë persiane për shkak të strukturës së ndryshme të gjuhës turke). Në fushën fetare, vrulli dhe guximi i shprehur në poemat e Nesimiut (vd. 1417), la gjurmët e tij në punët e poetëve të mëvonshëm, por asnjëri prej tyre nuk arriti lartësinë dhe madhështinë e shprehjes poetike. Përfaqësuesit e stilit klasik të shek. XIV dhe XV sollën një tërheqje të madhe me kompozimet e tyre letrare, me vargjet e tyre të thjeshta dhe të këndshme. Sulltani Xhem (vd. 1495), djali i Mehmet Fatihut, është një nga përfaqësuesit më të shquar të tyre. Por shumë shpejt stili vërshues i persishtes u imitua nga autorët osmanë, për të cilët retorika ishte shumë më e rëndësishme sesa përmbajtja poetike. Punët e Bakiut (vd. 1600) janë përfaqësueset më të denja të këtij prodhimi. Edhe sot e kësaj dite zotërimi befasues që i bën ai gjuhës është i pamohueshëm; i tillë na shfaqet në elegjinë brilante kushtuar Sulejman Kanuniut. Në kohën e tij, sipas një thënieje popullore, mund të gjeje një poet në çdo qoshe të Stambollit. Stambolli ishte qendra e vetme e kulturës në të gjithë Lindjen e Afërme dhe u lavdërua prej gjithkujt që jetoi në kryeqytetin perandorak. Shek. XIX solli zhvillime të reja në letërsinë osmane. Ndërmjet pionierëve të letërsisë së re turke, tre emra zënë një vend të shquar: Mynif Pasha (1828-1910), Ibrahim Shinasiu (1826-1871) dhe Zija Pasha (1825-1880). I pari nga ata, kryeredaktori i gazetës Xheride-i Havadis, mund të vlerësohet si një nga etërit e gazetarisë osmane. Ashtu si edhe pjesa më e madhe e publicistëve të kohës, Mynif Pasha merrej me të gjitha: drejtësi, ekonomi, letërsi, filozofi dhe i ishte përkushtuar përhapjes së dijeve perëndimore me të tërë zellin e një autodidakti.[5]

Krahas gazetave, një rol të rëndësishëm filloi të luajë edhe teatri. Në fillim ky ishte një teatër tërësisht “i importuar” nga Europa. U përkthyen Shileri dhe Viktor Hygoi, u përshtat Molieri, kështu që shikuesit (vitet 1840) e teatrit u mësuan me satirën shoqërore dhe me temën e dramave borgjeze. Aty nga fundi i mbretërimit të Abdylmexhitit, nisi të krijohej edhe një repertor osman, fillimisht i nxitur nga disa trupa teatrore armene, mandej nga disa trupa ku bënin pjesë edhe aktorë turq muslimanë. Këto pjesë teatrore, pavarësisht se shpesh ngjanin me pjesët e njohura të skenave europiane, paraqisnin të mirat e qytetërimit perëndimor dhe flisnin për idetë dhe mënyrën e jetesës që vinte nga Europa.[6]

Letërsia e bejtexhinjve - Nga letërsia e bejtexhinjve është trashëguar një pjesë e vogël e saj, sepse pjesa më e madhe ka qarkulluar gojarisht dhe është trashëguar përmendsh. Pjesa që ka shpëtuar, i përket pjesës muslimane që e shkroi në shqip, por me alfabet arab; tematika e saj është e ndikuar nga temat sociale dhe fetare. Një letërsi e tillë është zhvilluar deri në fillimet e shek. XX në të gjitha viset shqiptare, duke krijuar një traditë shumë të pasur poetike. Në këtë letërsi figurat më të shquara janë: Nezim Frakulla, Muhamed Kyçyku, Sulejman Naibi etj. Një nga temat më të dashura të kësaj letërsie qysh në fillimet e veta në Spanjë është ajo e Jusufit dhe Zulejhasë, e marrë nga Kreu XII i Kuranit.

Në mbyllje, mund të themi se këto letërsi u ndikuan edhe nga gjuhët përkatëse dhe, veçanërisht, nga kaligrafia e shkrimit, e cila u kthye në art më vete. Në këtë të fundit, zë një vend të posaçëm arabishtja me llojet e ndryshme të shkrimit, por jo më pak edhe persishtja me versionet e zbukuruara të Shahnamesë së Firdusiut, si edhe osmanishtja me fermanet perandorake, të cilat kapin edhe vlerën e artit të aplikuar.



Gjuhët kryesore të përdorura nga shkrimtarët muslimanë

Gjuha e parë dhe që e ka ruajtur deri në ditët e sotme epërsinë e saj në disa fusha të letërsisë islame, është gjuha e Kuranit Fisnik, arabishtja. Megjithatë, letërsia e Arealit Islam na shfaqet me një gjerësi të madhe gjuhësh, me zhvillime të ndryshme kulturore dhe të përbashkëtat e kësaj letërsie sigurohen nga identiteti i interesave themelor intelektual, nga autoriteti i disa principeve të formës dhe të paraqitjes, të cilat i përkasin gjinive poetike dhe prozaike.

Gjuha Arabe - Gjuha e shkruar dhe e folur nga popullsitë që flasin dialekte të saj nga Maroku e deri në Irak. Te të gjithë muslimanët e botës, kudo ndodhen, ajo konsiderohet një gjuhë e shenjtë, me të cilën u zbrit Kurani, libri i shenjtë i Islamit. Me ngritjen e Islamit si një fe zotëruese pas vitit 622, Arabishtja u bë më e përhapura nga gjuhët semite të gjalla. E klasifikuar si gjuhë Semite Qendër-Jugore, Arabishtja është e lidhur me Hebraishten e folur në Izrael dhe Amhariken që flitet në Etiopi, po aq sa, është e lidhur edhe me gjuhët antike Semite. Shkrimet më të hershme të Arabishtes janë gjetur në Gadishullin Arabik dhe datojnë në fillimet e shek. IV e.r. Sot, Arabishtja është një element lidhës ndërmjet arabfolësve dhe është gjuha e faljes për muslimanët e Turqisë, Iranit, Pakistanit, Afganistanit, një pjesë të Afrikës Sub-Sahariane, Indonezisë, Kazakistanit, Kirgizistanit, Taxhikistanit, Turkmenistanit, Uzbekistanit, Bosnje e Hercegovinës dhe Shqipërisë.

Gjuha perse - Gjithashtu e mirënjohur edhe si Farsi, është një anëtare gjerësisht e folur e degës iraniane të gjuhëve indo-iraniane, një nënfamilje e gjuhëve indoeuropiane. Kjo është gjuhë e Iranit (ish Persia), që gjithashtu flitet gjerësisht në Afganistan dhe në një formë arkaike në Taxhikistan dhe në krahinën e maleve Pamir. Tri faza janë të dallueshme në zhvillimin e gjuhëve iraniane: e vjetra, e mesmja dhe modernja. Iranishtja e vjetër paraqitet me Avestishten dhe Persishten e vjetër. Avestishtja ka të ngjarë të jetë folur në verilindje të Persisë antike, është gjuha e Avestës, shkrimet e shenjta të Zoroastrianëve. Iranishtja e mesme paraqitet jo vetëm me Persishten e mesme, por edhe ajo më e afërmja e saj, Gjuha Partine, si edhe nga gjuhë të ndryshme të Azisë Qendrore. Ajo mori fund pas pushtimit arab në shek. VII. Po ashtu, pjesa më e madhe e letërsisë së Persishtes së mesme u përkthyen në arabisht. Persishtja moderne është zhvilluar pas shek. IX. E shkruar me një alfabet perso-arab (një version i zgjeruar i shkrimit arab), ajo ka qenë gjuha zyrtare dhe kulturore e Persisë, qysh kur u shfaq për herë të parë. Kjo gjuhë ka qenë e njohur gjerësisht në trevat mbarëshqiptare muslimane si gjuhë e poezisë dhe e inteligjencës. Mësohej në medresetë, xhamitë dhe teqetë e ndryshme të shpërndara në të gjithë territorin shqipfolës. Një intelektual e kompletonte vetveten, duke i mësuar të tria gjuhët klasike orientale, arabishten si gjuhën e Kuranit, turko-osmanishten si gjuhë të administratës dhe persishten ose farsin si gjuhë edhe të poezisë. Shembullin më klasik e kemi te poeti ynë kombëtar Naim Frashëri, me poemën e tij të gjatë Teheyylat (Endërrime).

Gjuha turke - Gjuha kombëtare e Turqisë moderne, që flitet edhe nga minoritete turke në Greqi, Bullgari, Azinë Qendrore dhe në Lindjen e Afërme. Shumë e përafërt me Azerin dhe Turkmenishten, Turqishtja është gjuha që flitet më gjerësisht nga të gjitha anëtarët e familjes së gjuhëve altaike. Turqishtja moderne është pasardhëse e gjuhës që sollën në Azinë e Vogël turqit selxhukë në shek. XI. Nganjëherë quhet edhe Anadollishtja e Vjetër. Kjo gjuhë u zhvillua gjatë Perandorisë Osmane, e themeluar rreth vitit 1300 nga Osmani (arabisht Uthman dhe prej këndej Otoman), një komandant krahinor i selxhukëve. Fillimisht është shkruar me alfabetin arab dhe gjatë shekujve huazoi fjalë të shumta dhe konstrukte arabe dhe perse. Pas reformës laike të Republikës së ngritur nga Mustafa Qemali, më 1926 hyn në përdorim alfabeti latin dhe shumë shprehje me origjinë të huaj u zëvendësuan me ato me prejardhje turke. Gjatë gjithë kohës së qëndrimit të pushtetit osman në Shqipëri ka qenë gjuha e administratës dhe shumë dokumente të rëndësishme për historinë e Shqipërisë gjenden në këtë gjuhë në arkivat osmane të Stambollit.

Disa nga gjinitë më të përhapura poetike

Janë disa lloje gjinish të cilat janë lëvruar nga të gjithë poetët muslimanë. Format e vargjeve dhe të rimave janë nga më të shumëllojshmet, por ai që njihet më gjerësisht edhe te ne dhe që emërtoi një letërsi të tërë - është bejti.

Bejte - Kuplet, dyshe, çift. Vjen nga turqishtja beyit. Zakonisht janë vargje dyshe ose distikë me të njëjtin intonacion dhe rimë, të cilët përbëjnë një varg. Kështu, ky lloj vargu është përdorur gjerësisht nga poetë të mëdhenj, si: Xhelaledin Rumiu, Firdusiu, Sadiu etj.

S’të them që armikut në luftë iu ruhem;

Në kohën e paqes më tepër i druhem!

Shum’ herë ty ditën si mik të nënqesh,

Po natën në gjumë të fshin si rrebesh.

Rubai - Katërshe. Kjo formë poetike i ka rrënjët në traditën poetike paraislame persiane. Forma e saj është një katërshe, katër vargje, në të cilat e para, e dyta dhe e katërta rimojnë me njëra-tjetrën. Hafiz Ali Korça për këtë formë poetike përdor termin “katror”. Shembulli klasik i rubaisë (sh. rubaira) janë “Rubairat” e poetit të shquar persian Omer Khajami, të përkthyera në shqip nga Fan Noli dhe Hafiz Ali Korça.

Kaside - Formë poetike e zhvilluar qysh nga arabët paraislamë dhe vazhdon të jetë në përdorim edhe sot e kësaj dite. Ajo përbëhet nga një strukturë e përpunuar odeje nga 20-100 vargje dhe ruan një rimë fundore të vetme në të gjithë pjesën. Poema hapet me një prelud të shkurtër, zakonisht një poezi dashurie, për të tërhequr vëmendjen e lexuesit ose dëgjuesit. Kjo ndiqet më pas nga një tregim i ndonjë udhëtimi të poetit, me përshkrimin e kalit ose të devesë dhe ngjarjeve të ndryshme e skenave të shkretëtirës. Tema kryesore që trajtohet në fund, mund të jetë një kushtim ndaj padronit të poetit, fisit të tij apo edhe për vetveten. Pas ardhjes së Islamit, kasideja shërbeu si një instrument falënderimi dhe lavdërimi për Zotin, përshëndetjeje dhe lavdërimi për Muhamedin. Është një lloj poeme që lejon vetë të shfaqësh aftësitë e tua poetike dhe dijen.

Mevludi është një lloj poeme epike e gjatë, e cila recitohej në raste të ndryshme në përkujtim të lindjes së Profetit Muhamed dhe që në shqip do të thotë ditëlindje. Ajo është e përbërë nga 350 bejte ose distikë e deri në 1000 të tilla. Si gjini, u themelua në kohën e kalifëve fatimidë të Egjiptit (969-1171). Me kalimin e kohës, mori pamjen e një ceremoniali dhe këndohej nga 2-3 vetë në xhami ose edhe në mjedise qytetare, tashmë e profesionalizuar. Hapej me këndimin e pjesëve të ndryshme nga Kurani, vazhdonte me një kaside që tregonte rëndësinë e mevludit dhe vazhdonte më tej me këndimin e distikëve, që ndaheshin në pjesë, të kënduara herë njëri pas tjetrit dhe herë së bashku në kor. Në shumë raste, kur përmendej emri i Muhamedit, pjesëmarrësit këndonin salavate për profetin. Një ndër mevludet e shumta që u krijua dhe që pati përhapjen më të madhe, është ai i Sulejman Çelebiut dhe që u soll në shqip prej Tahir efendi Popovës dhe Hafiz Ali Ulqinakut, duke u kënduar në veri të vendit e në Kosovë. Këto nuk janë përkthime të fjalëpërfjalshme, por mund edhe të konsiderohen si punime të posaçme.[7] Po ashtu, kujtojmë këtu mevludet e Hafiz Ibrahim Dalliut, Hafiz Abdulla Zëmblakut dhe të Hafiz Ali Korçës.

Rihlah - Udhëtim. Nën këtë term njihet ajo gjini letrare që merret me përshkrimet e udhëtarëve të ndryshëm për në Vendet e Shenjta. Për kohën që u shfaqën, patën një rëndësi shumë të madhe, sepse udhëtimi për të kryer vizitë në Vendet e Shenjta, në Meke dhe Medine, zgjaste më tepër se një vit, nganjëherë edhe dy vjet; varej nga largësia nga ku nisej udhëtari. Një nga Rihlat më të famshme që u ka shërbyer historianëve dhe etnologëve është ajo e Ibn Batutës (1302-1377).

Në përfundim, mund të themi që besojmë se me një trajtim kaq të shkurtër, pak sa është trajtuar në këtë temë, të paktën, kemi krijuar një ide e përgjithshme për letërsinë e Arealit Islam. Njëkohësisht, zhvillimet moderne të shek. XIX-XX kërkojnë një studim tjetër dhe të posaçëm.

Bibliografi

1. “Historia e Perandorisë Osmane”, nën drejtimin e Robert Mantranit, Dituria, Tiranë, 2004.
2. “Gjylistani dhe Bostani”, Saadiu, përk. Vexhi Buharaja, Sh.B. Naim Frashëri, Tiranë, 1989.
3. “The Oxford Dictionary of Islam”, John L. Esposito, Oxford University Press, New York, USA 2003.
4. “Jusufi dhe Zylejhaja”, Muhamet Çami, SH.B. “Hasan Tahsin”, Tiranë 1992.
5. Vepra I, dr. Hasan Kaleshi, Logos-A, Shkup 1996, Maqedoni.
6. Microsoft® Encarta® Encyclopedia 2002. ©1993-2001 Microsoft Corporation. All rights reserved.
7. Compton’s Interactive Encyclopedia, 1998, The Learning Company, Inc.
8. Encyclopedia Britanica, 2001. Deluxe edition cd-rom.
9. The Columbia Electronic Encyclopedia® Copyright © 2005, Columbia University Press.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Ebu Bekri e udhëhoqi kalifatin nga viti 632-634. Abu Bakr al-Siddiq, The Oxford Dictionary of Islam, John L.Esposito, Oxford University Press, New York, USA 2003, fq. 4.
[2] “Jusufi dhe Zylejhaja”, Muhamet Çami, SH.B. “Hasan Tahsin, Tiranë 1992, fq. 6, 7.
[3] Ky i fundit këtë poemë e ka përfshirë në veprën e tij madhore të papërfunduar “Historia e shenjtë dhe të katër halifetë”.
[4]The Columbia Electronic Encyclopedia®Copyright©2005,Columbia University Press.
[5] Historia e Perandorisë Osmane, nën drejtimin e Robert Mantranit, Dituria, Tiranë 2004, fq. 433.
[6] Po aty, fq. 432.
[7] Mevludi te shqiptarët, Vepra 1, Dr. Hasan Kaleshi, Logos-A, Shkup 1996, Maqedoni, fq. 64; 67; 71.

RSS per kategorine Lajme Shfletuesi i Kur'anit

  • RSS per kategorine Lajme