Zeri Islam

Në përgjithësi, etnologët e dëgjuar, i vendosin ritet e ritualet e jetës familjare që zhvillohen gjatë ceremonive në tre shtresëzime:

1- Në shtresën më të lashtë ato fusin ritet magjike parapagane e pagane, siç janë ndarja me të vdekurin, vajtimi, disa rite varrimi, disa pokushe që kishin të bënin me ruajtjen e jetës së kërthirit e të lehonës, ushqimet rituale për të vdekurin, rite që bëheshin gjatë ceremonisë së dasmës, për mbarësi në familje, për shtimin e saj me sa më shumë fëmijë e sidomos djem.
2- Shtresën e dytë e përbëjnë ato rite e zakone familjare që kanë në bazë një përzierje botëkuptimore, që është rezultat i ndërthurjes së paganizmit dhe të feve monoteiste, si ajo kristiane, muslimane, budiste etj.
3- Shtresën e tretë e përbëjnë komplekse rituale, në të cilat fetë monoteiste si ideologji mbizotërojnë. Të tilla janë pagëzimi i fëmijës, vënia e kurorës, temjanisja e të vdekurit, synetllëku, devri, vitrat, falja e të vdekurit, një sërë pëshpëritjesh që bëheshin për të vdekurin etj.

Në këtë kumtim, unë do të ndalem në shtresën e dytë, duke bërë objekt studimi, vetëm ndikimin që pati islami në ritet e jetës familjare, e pikërisht, në ato që kanë të bëjnë me ciklin jetësor, nga djepi në varr.
Vetiu të vjen ndër mend pyetja: Pse në vendin tonë, gjatë perudhës që do të bëjmë objekt studimi, fundi i shek. XIX e deri në ditët tona, ne nuk kemi të bëjmë me komplekse rituale thjesht islamike?
Për mendimin tim ka disa arsye:
Së pari: sepse shqiptarët brez pas brezi ishin të lidhur fort e donin të vepronin sipas zakoneve të tyre të vjetra. Shumë nga udhëpërshkuesit e huaj, që kaluan e studiuan zakonet e jetës familjare e kanë theksuar këtë. Ashtu siç shprehet Marlin Barleti, në veprën e tij: “Ne jemi gjak tjetër, kemi të tjera zakone, të tjera kanune e ligje”. Pra, tradita ishte një forcë e madhe ruajtëse e gjendjes më të vjetër.
Së dyti: bashkëjetesa e gjatë e popullsisë muslimane me atë të krishterë, marrëdhëniet e mira të tyre, që shprehen edhe në festimin e përbashkët të festave familjare, vajtje-ardhjet e ndërsjella në raste gëzimesh e hidhërimesh bënë që ato të japin e marrin elementë kulturorë mëvehtësorë.
Së treti: ruajtja e elemëntëve të lashtëlidhet me ekzistëncën e një kulture komplekse etnike, si popull ku janë të prekshme shtresëzime të shumta.
Së katërti: kundërvënia ndaj pushtuesve nisur nga fakti se disa elementë të dokeve e të riteve familjare të mbartura prej tyre binin në kundërshtim me interesat jetike të popullsisë së lirë.
Gjatë hulumtimeve në terren, në qytete e fshatra të shumtë shqiptare, nga materialet e ruajtura në arkivin e etnologjisë, si dhe nga leximi i literaturës përkatëse kemi vërejtur se intensiteti i ndikimit islam nuk është i njëjtë në rrafsh rajonal. Pokushet islame gjallonin bashkë me ato pagane e parapagane. Në disa krahina etnografike dilte në plan të parë riti islam e në disa ë tjerë ai jo islam, aty këtu bëhej një përzierjeje me ritin e krishterë.
Shkalla e veprimit të riteve islame na krijoi mundëisnë që ne të rajvizojmë tre hapësira, në trupin e Shqipërisë etnike:
1- Vendbanimet shqiptare të Maqedonisë Perëndimore dhe disa rajone të Kosovës, ku ritet islame u aplikuan më fort. Kjo sipas mendimit tonë u bë për shkak të ruajtjes së identitetit të tyre. Hera-herës shkohej deri aty sa të bëhej njësimi i fesë islame me përkatësinë fetare, për t’iu kundërvënë dukshëm sllavizimit të jetës së përgjithshme. Në këto troje lufta për mbrojtjen e kulturës etnike dhe asaj fetare ka qenë shprehje e qëndresës për mbijetesë.
2- Vendbanimet në Shqipërinë e Mesme, Veri-Lindore e një pjese në Shqipërinë e Poshtme e sidomos atë Jug-Lindore, ku intensiteti i veprimit të fesë islame në ritet e jetës familjare qe më i madh, për shkak të muslimanizmit më të hershëm e më masiv.
3- Shqipëria e Epërme (Malësia e Madhe, Mirdita, Dukagjini, Malesia e Gjakovës, Mati e krahina e rrethinëza të tjera etnografike, në disa vendbanime të Shqipërisë Jugore si Kurveleshi, Himara, Suli etj ku islamizmi qe i vonë, sepse nëpërmjet kryengritjesh, këto të fundit në shekujt XV-XX, siguruan njëfarë autonomie me vetëqeverisje krahinore.
Gjatë shekujve të pushtimit osman zakonet e jetës familjare, në përgjithësi u ruajtën në kornizat e tyre tradicionale, si një thesar i çmuar i një trashëgimie të madhe kulturore, me veçori origjinale të padiskutueshme.
Ritet osmane, që gjalluan te shqiptarët, me shekuj si pjesë e një qytetërimi të zhvilluar e të pasur, patën fizionominë e tyre dhe bashkëjetuan me ritet pagane e të krishtera, duke dhënë e marrë nga njëra tjetra.
Më poshtë do të përpiqem shkurtas të jap disa rite e rituale islame që vepronin pikërisht në ato zona ku intensiteti i tyre, pra ishte më i fortë. Këto kanë të bëjnë me ceremonitë e lindjes, dasmës e vdekjes.

Disa rite islame në zakone lindjeje
Rite islame që mendonin se ndikonin në shtatzaninë e grave që nuk lindnin fëmijë shpejt.
Ajo grua që bën fëmijë pa hënë, dmth që i qet në muajin e gjashtë a të tetë, e që i vdesin, del tri të xhuma, njëra pas tjetrës dhe numuron xhematin, dmth njerëzit që kanë shkuar për të falur xhumanë, tri herë nga nëntë veta, me qëllim që fëmija të lindë në nëntë hënë muaj.
Gratë që nuk lindin në vitet e para pas martesës shkojnë te varret e shenjta ose teqe e sillen tre herë rreth e rrotull varrit, duke kënduar ndonjë dua e duke thënë: “Sebep prej varrit e derman prej Zotit” ajo merr një guralec nga varri i shenjtë të cilin duhet ta kthejë 6 javë pas lindjes. Disa nga këto gra i çonin tek hoxhallarët, të cilët u fryjnë, shkruajnë nuska e u japin hajmali.
Sapo lind fëmija nuk e luajnë nga vendi. Kur e ngrenë i thërrasin me emrat e profetëve të parë Ademit e Havasë ose profetëve të tjerë të besimit islamik si Muhamedit, Aliut, Fatimesë etj. Sipas dispozitave religjioze muslimane, fëmija nuk është mirë të rrijë pa emër ndaj edhe pagëzimi i përkohshëm bëhet me këto emra profetësh, që fëmija të ketë mirësinë e tyre, të jetë i mirë e i hajrit, i mbarë e me cilësi të tjera të mira si ata. Emrin e profetit sipas pagëzimit të përkohshëm, fëmija ka të drejtë ta mbajë shtatë ditë , derisa t’i vënë emrin e tij të vërtetë, të përhershëm. Sipas fesë islame nëse foshnja vdes para 7 ditësh atij nuk i vënë emër tjetër vetëm atë të profetit, sepse nuk është mirë që fëmija të shkojë pa emër në varr.

Vënia e emrave me origjinë turko-arabe.

Këndimi i tallkinit fëmijës në momentin kur hoxha ia vendos emrin.
Atë ditë që ia vënë emrin fëmijës ose të përkohshëm ose atë të përhershëm, pas tre javësh, hoxha duhet t’ia këndojë në vesh emrin fëmijës, t’i këndojë dua, t’i këndojë tallkinin ashtu si dhe në ditën e varrosjes së të vdekurit. Sipas besimit islm kjo bëhej, sepse nëse hoxha nuk ia këndon tallkinin fëmijës në vesh, kur ai të vdesë nuk e dëgjon emrin e tij, kur hoxha ia këndon tallkinin.
Mbrojtja e të voglit nga magjitë dhe syri i keq. Kur fëmijën e lidhin në djep e vendosin me bismilahe dhe e lidhin te djepi, ose tek dizgat “emamen” që është kurani i botuar në dimensione shumë të vogla. Kur fëmija fillon të ecë “emamen” ia varin në qafë të lidhur me një lidhëse shumëngjyrëshe.
Ndarja e fëmijës nga gjiri i nënës me “sabër”, një material i ngurtë me ngjyrë kafeje, me shije të hidhët, i sjellë nga haxhinjtë nga Qabeja.
Rite islame gjatë martesës dhe ceremonitë e dasmës.

Fjalët përshëndetëse
Fjalët që përdoren për urimet e fejesës janë turqisht, si: “hajr”, “me hajr”, “për hajr”, “qoftë i, e hajrit”. Kur burrat futen në shtëpi me rastin e fejesës a martesës përshëndeten me fjalët: “hoshgjellën, hoshgjeldën, fjalë që kanë hyrë nga turqishtja (hosh geldiniz). Të zotët e shtëpisë i kthejnë përshëndetjet: “hoshbullun”, “hoshbulldën” (nga turqishtja Hosh bullduk). Përshëndetje të tjera qenë: “Allahi na e shtoftë muhabetin”, “Për hajër na qoftë miqësia”, “Hajr paçi”, “Zoti, Allahi na ndriçoftë”.

Bajramllëku
Pasi të kete kaluar një kohë prej një deri në dy muajsh nga dita e shpalljes së fejesës, në shtëpinë e vajzës së fejuar, nga ana e djalit shkojnë vetëm femra si halla, motra, tezj, nusja e xhaxhait ose dajës. Kjo e shkuar quhet bajramllëku se kish mbetur nga fakti se fejesat bëheshin disa ditë para bajramit të madh ose të vogël dhe se krushqit shkonin për vizitë në këto ditë duke menduar se ishte mjaft sevap.

Kurora (Nihaqi)
Bashkë me dërgimin e rrobave të nuses vihej edhe kurora, “nihaqi”, midis vajzës dhe djalit. Kjo ndodhte në Tetovë, Gostivar, Prizren, Dibër, Peshkopi, etj. Mbasi bëhej duaja e sofrës çohet hoxha që duhet të ishte patjetër i pranishëm, që vjen bashkë me ata që sjellin rrobat e nuses. Të rinjtë nuk ishin të pranishëm. Ata i përfaqësonin 2 “veqilët”, që janë të afërm ose miq të prindërve të të rinjve. Hoxha merr një laps e një letër e iu drejtohet veqilëve me fjalët: “Sot xhemat, do të vëmë nihaqin e djali dhe të vajzës. Veqilët japin pëlqimin dhe thonë: “Po e bajmë kabull nihaqin”. Bisedohet për çmimin e kurorës. Më tej hoxha shënon në letër emrat e veqilëve dhe i këndon një dua të nihaqit.
Nihaqi i fesë, emrat e veqilëve janë të rëndësishëm se në rast të prishjes së martesës janë pikërisht veqilët që e detyrojnë burrin që t’i japë nuses të hollat, lirat e qafës, vathët, dy byzylykë si dhe rrobat e shtratit për një dhomë.

Vënia e kënasë dhe kanagjegji
Kënanë a kanën nuses ia vënë në flokë, në duar a në këmbë. Por duhet dalluar vënia e kënasë me kanagjegjin që është një ceremoni e tërë që fillon që kur nuses i vënë kënanë e deri sa ajo përgatitet për të dalë nga shtëpia.

Binishi dhe duvaku
Para se ta hipnin në kalë ose më vonë në karrocë ose në makinë ia veshin binishin, i cili është i përbërë prej një lloj basme të kuqe. Është në formë dollomaje, por i mbyllur në të gjitha anët, si thes dhe nis prej qafe deri te thembrat e këbëve. Nuses i vënë edhe duvakun që është një kësulë e zgjatur, në formë të piramidës, e mbushur brenda me lesh. Duvaku varet poshtë deri te shpatullat.
Gjerdeku (momenti kur dhëndrri futej për herë të parë te nusja)
Gjatë gjithë kësaj ceremonie bëheshin shumë rite magjike, por kishte edhe mjaft rite me ndikime islame. Futja në gjerdek bëhej pasi të falej jacia. Edhe dhëndrri duhet të falë më parë jacinë.
I pranishëm duhet të jetë hoxha i katundit apo imami i qytetit.
Në zonat fanatike muslimane, femrat nuk marrin pjesë në momentin e gjerdekut, për shkak të havales që kanë nga hoxha, por në shumë zona të tjera te shqiptarët në momentin e gjerdekut marrin pjesë burra dhe gra.
Dhëndrri nuk mund të futet te nusja pa kënduar hoxha duanë dhe pa bërë aminin dhe pa marrë hallallëkun e prindërve, të cilët thonë: “ Hallall o bir paç prej nesh”.

Xhumallëku
Është një ceremoni që kryhet ditën e dytë të martesës, ditën e xhuma, nga e cila ka marrë edhe emrin. Djem të rinj të familjes së vajzës dërgojnë te shtëpia e nuses dhurata që ia kanë përgatitur më parë. Në to bëjnë pjesë veshje dhe ëmbëlsira si bakllava, sheqerpare, revani etj.

Syneti
Të gjithë banorët e besimit musliman, janë të detyruar që djemtë e tyre, që pas moshës 2-3 vjeç t’i bëjnë synet. Fëmijët e vegjël vishen me rroba të reja dhe mbas synetit me një fustan të gjatë. Edhe pse është rit islam, gjatë ceremonisë krahas hoxhës, marrin pjesë edhe të afërmit që bëjnë veprime rituale jo islamike, për të hutuar fëmijën dhe për ta ruajtur atë nga syri i keq.



Rite islame në zakonet e vdekjes

Elementë të shumtë paganë, por edhe të krishtërimit ndeshen në mesin e riteve të vdekjes, ato janë jehonë e asaj periudhe, kur popullsia ishte e besimit pagan, apo besimtarë të fesë së krishterë. Vartësisht nga përkatësia fetare muslimane e popullsisë shqiptare, një pjesë e riteve dhe zakoneve të vdekjes kanë pësuar ndryshime të shumta nën ndikimin e fesë islame.

Devri ka të bëjë me pastrimin e shpirtit të të vdekurit nga borxhet dhe detyrimet e tjera. Nëse i vdekuri ka detyrime, atëherë familja do iu japë një shumë të hollash disa njerëzve të caktuar. Familja i mbledh këto të holla dhe ia jep hoxhës, i cili futet në një dhomë të veçantë për të kryer punën e devrit. Këtu janë edhe njerëzit ndaj të cilëve ka detyrime i vdekuri. Hoxha i drejtohet secilit: “Ti M.M. a do marrësh e do bësh kabullin e të vdekurit”; ka hak nane, hak babe, hak namazi, hak ramazani, hak komshije etj”. Ai përgjigjet: “Po i marr dhe po i bëj kabull”. Kështu hoxha pyet nga tre herë secilin.

Vitret janë të dhëna në të holla nga familja e të vdekurit, përmes të cilave bëhet pastrimi i shpirtit të tij, por ato jepen në mënyrë të drejtpërdrejtë e janë formë e ligjeve të Kuranit. Ato, në të kaluarën, janë llogaritur me çmimin e një okë e 150 derhem (diçka më shumë se 1 kg). Vitret iu jepen njerëzve të varfër, vejanëve dhe jetimëve.

Larja e të vdekurit
Sipas fesë islame çdo i vdekur duhet të lahet. Zakonisht të vdekurin e kanë larë, mashkullin hoxha dhe femrën hoxhesha ose baxhia. Pas larjes së të vdekurit e bartin nga teneshiri dhe e vënë në tabut dhe e mbështjelllin me qefin, të cilin e lidhin te koka. Pastaj e spërkatin me ujë “zemzemi”, të sjellë prej haxhilerëve nga Qabeja.

Falja
Mbasi kufomën e vendosin në tabut, e falin, duke i kënduar duatë e zakonshme. Tabuti me të vdekurin kthehet që koka të jetë nga Perëndimi e këmbët nga Lindja. Vendi i faljes është te xhamia ose te oborri i shtëpisë. Nëse është e pamundur, e falin te varri. I këndohet hatmja e Kuranit, qelemetehitin (me numër tespiash).

Varri dhe varrosja
Varrin e hapin dy vetë, për burrat thellësia është që t’i vijë të vdekurit deri në bel, ndërsa gruas deri në gjoks. Sipas islamit, është gjynah që të rregullohet varri i të vdekurit, duke ia shtruar brenda, sepse si bijë të vdekjes jemi jaratisur nga dheu dhe ai duhet të bëhet dyshek. Mbi gropën e varrit rendisin dërrasat, në mënyrë që dheu të mos i bjerë kufomës drejtpërsëdrejti. Me rënien e dheut poshtë, varri rrafshohet me tokën, që merret si shenjë e një njeriu të mirë.
Si e mbulojnë të vdekurin, çohet hoxha dhe ia këndon talkinin në gjuhën arabe, duke e thirrur tri herë me emër të vetin e të s’ëmës. Nata e parë e të vdekurit njihet si më e vështira. Ritualet islame, si gjithë ritualet në vendin tonë, nuk qenë statike të dhëna njëherë e përgjithmonë, por nga koha në kohë pësuan zgjerime, ndrydhje.
Pas vitit 1967, sistemi totalitar, duke dëshiruar të mitizohej, përdhunshëm e detyroi popullsinë të hiqte dorë nga besimi fetar. Me urdhra e dekrete u mbyllën institucionet fetare, si kishat, xhamitë, teqet, duke u kthyer deri në magazina të thjeshta. Personat fetarë pushuan së ushtruari profesionin e tyre.
Popullsia e krishterë ritet fetare i aplikoi edhe pas vitit 1967, kuptohet mjaft fshehurazi. Vezët e pashkëve ngjyheshin jo vetëm në fshatrat ortodokse por edhe në qytete. Në ditën e të shumtëve shkonin mjaft njerëz në varre. Ndërsa ajo muslimane, mbase ngaqë nuk qe shumë fanatike, meqë islamizimi qe më vonë, i zbatonte mjaft zbehtë ritet islame. Më së shumti disa pokushe islame zbatoheshin në ceremonitë në ceremonitë e vdekjes. Në rastet e vdekjes së një burri të njohur, për urti e trimëri, në fshat a krahinë, në oda të mbyllura mbahej mevlud, ku ftoheshin njerëz të afërm e shumë të besuar, se në të kundërt merreshin masa ndëshkimore, se kjo përbënte një herezi të vërtetë.
Por ajo që ishte edhe më e keqe dhe e rëndë ishte fakti se duke u quajtur herezi, zakonet e ritet fetare u ndalua edhe studimi i tyre. E sot ne kemi shumë dobësi në materiale bazë, për të bërë studime e krahasime me të shkuarën e të sotmen.
Vitet 1990-1991, qenë vite të rilulëzimeve të besimeve fetare. Ngritja e institucioneve fetare të fesë islame, xhami e teqe, u bë në shumë fshatra e qytete. Filluan të riaktivizohen ritet islamike.
Si përfundim, ritet islame bashkëjetuan me ritet e tjera pagane a të krishtera në vendin tonë. Për këtë ndikuan faktorë të brendshëm e të jashtëm.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] Ky punim bazohet në materialet e Arkivit Etnografik, ato të mbledhura në terren nga autorjasi dhe në Librin e Prof. Fadil Sulejmanit me titull: “Lindja, martesa, mortja në Malësitë e Tetovës, Prishtinë, 1988.