Zeri Islam

Pas revolucionit khomeinian të vitit 1979, Nasr është vendosur në Shtetet e Bashkuara, fillimisht duke dhënë mësim në Temple University e më pas pranë George Washington University në kryeqytetin amerikan, ku dhe vazhdon edhe sot të drejtojë Institutin e Studimeve Islamike. Interesat e shumëfishta të këtij studiuesi të jashtëzakonshëm kalojnë nga shkenca te metafizika, nga arti te filozofia, nga matematika tek astronomia. Faktikisht Nasr ka shkruar më shumë se 40 libra dhe më shumë se 400 ese dhe artikuj, lidhur si me aspektet e qytetërimit islamik, ashtu dhe me argumente si kritika e shientizmit iluminist, rrënjëve filozofike të botës bashkëkohore, çështjen ekologjike. Punimet e tij, të shkruara në persisht, arabisht, anglisht e frëngjisht, janë përkthyer në shumë gjuhë, si perëndimore, ashtu dhe lindore. E kemi takuar për të thelluar njërën prej nyjeve qendrore në debatin politiko-kulturor të skenarit ndërkombëtar: raporti midis Perëndimit dhe Islamit.

Profesor Nasr, vizioni juaj për raportin midis Perëndimit dhe Islamit bazohet në konceptin e traditës. Çfarë nënkuptoni saktësisht?

Në gjuhët dhe në kulturat evropiane fjala "traditë" ka marrë dhe merr nënkuptime të ndryshme. Duke ndjekur René Guénon, Frithjof Shuonin dhe autorë të tjerë, unë e përdor duke iu referuar kuptimit të një shenjtërie në natyrë që është zbuluar. Bëhet fjalë për një të vërtetë metafizike që gjen shprehje dhe zbatime në qytetërime të quajtur prej kësaj "tradicionale". Metafizika rezulton për pasojë që të jetë shkenca e reales, e origjinës dhe e mbarimit të gjërave, e absolutes dhe, në dritën e saj, e relatives. Kështu, tradita për parim është e kundërta e një modernizmi vetëmjaftues dhe deri në vetvete. Në filozofinë perëndimore, qysh nga koha e Aristotelit mbizotëroi kriteri jo i lumtur i konsiderimit të metafizikës si pjesë e filozofisë, kështu që me derdhjen e dyshimit filozofik, edhe metafizika u zhvleftësua. Në botën islamike tradita në fakt u përkthye me "al sunnah" në kuptimin e saj letrar apo deri dhe me termin Din që qëndron drejtpërsëdrejti për besim fetar, kuptimi i të cilit nuk duhet ngatërruar kurrë me përsëritjen boshe dhe shterpë të formave dhe strukturave të kaluara. Nuk është kurrë zakon, fiksueshmëri shterpë dhe palëvizshmëri, meqë ritet e saj nderojnë vazhdimisht dhe përjetësisht të Shenjtën.

Por ky dimension i traditës nuk duket ekskluzive për Islamin...

Faktikisht, vetë këtë kuptim e gjejmë edhe në kontekstin e kristianizmit. Megjithatë, në këtë moment historik pjesa më e madhe e kristianizmit perëndimor shfaq një shekullarizim më të madh respektivisht besimeve të tjera. Është një fakt që kristianët janë më pak të lidhur me kristianizmin tradicional sesa myslimanët janë kundrejt traditës së tyre. Edhe pse është e vërtetë se akoma tani - kjo duhet saktësuar - shumë kristianë ndjejnë dhe praktikojnë një orientim tradicional në jetën e tyre krejtësisht të ngjashme me atë të provuar nga myslimanët.

Në këtë pikë ju jeni i okupuar me dialogun interfetar. Cili është opinioni juaj lidhur me këtë?

Dialogu ndërfetar duhet të marrë përsipër detyrën që të kuptojë bërthamën e besimeve të ndryshme dhe të kërkojë të krijojë marrëveshjen më të mirë midis tyre, si të parimeve të përbashkëta, ashtu edhe të pranimit të diferencave. Ky dialog duhet të bazohet në njohjen e besimeve të tjera të zbuluara dhe në respektimin e të vërtetave të tyre. Fatkeqësisht pjesa më e madhe e dialogut ndërfetar të sotëm bazohet më shumë në konveniencën dhe diplomacinë e fasadës, sesa në thelbin. Është tepër i çekuilibruar mbi paqëndrueshmërinë e natyrës njerëzore.

Atëherë, si mund të pajtohet spiritualiteti me shkencën dhe teknologjinë moderne?

Kur konceptohet shkenca moderne si të vërtetë absolute krijohet një ideologji, shentizmi dhe atëherë nuk është i mundur kurrfarë pajtimi apo aleance. Përsa i përket teknologjisë moderne, ajo bazohet në një paradigmë faustiane dhe përdorimi i saj shpesh përzihet me grykësinë njerëzore dhe etjen për pushtet, që përbëjnë rrezikun më të madh për vetë mbijetesën e njerëzimit, siç e demonstrojnë emergjencat e rënda ambientale. Ndërsa kur shkenca shihet për atë çka është në të vërtetë - domethënë një njohje e përcaktuar e mbretërisë së ekzistencës fizike bazuar në aspektin e sasisë - atëherë ajo mund të integrohet në format më të larta të njohjes.

Sigurisht, shoqëritë perëndimore janë ndërgjegjësuar për këto kompleksitete. Por si arrin Islami të integrohet?

Personalisht, si një mendimtar islamik tradicional, kam një pozicion krejtësisht të kundërt ndaj dogmave filozofike të ideologjisë moderniste, e bazuar siç është mbi utilitarizmin, empirizmin, individualizmin dhe defikimit të njerëzores. Sidoqoftë, besoj se myslimanët duhet ta kuptojnë thellësisht modernizmin dhe t'i ofrojnë përgjigjet e tyre sfidave të tij. Është po aq e vërtetë se në të kaluarën ka dhënë shembuj të këtij lloji. Do të mjaftonte të mendohej për faktin që figura e matematikanit, që në Perëndim ishte një lloj i mërguari deri në mesjetë, në Islam zhvillonte një rol social të rëndësishëm, thuajse qysh në fillim. Dy shekuj pas përhapjes së kristianizmit në Lindjen e Mesme, perëndimi kristian ishte akoma i zhytur në barbari. Në të kundërt, vetëm pas 200 vjetëve, bota islamike nën drejtimin e kalifit Harun el-Rashid ishte nga pikëpamja kulturore shumë më aktive se bashkëkohësja botë karoline.

Lidhur me përsëritjet dhe ripërsëritjet e historisë: Njëzet vjet më parë, intelektualë si Michel Foucault në Evropë apo Norman Brown në Shtetet e Bashkuara u impenjuan të kuptojnë Lindjen dhe në mënyrë të veçantë Islamin. Kurse sot studimet duket se kufizohen në kuadrin e stereotipeve dhe të gjërave të zakonshme. Çfarë ka ndodhur?

Nuk më duket se situata aktuale shkon në këtë drejtim. Përkundrazi, më duhet të vërej me kënaqësi se shumë intelektualë perëndimorë, para të gjithëve John Esposito, po vazhdojnë të propozojnë një kuptim të përgjithshëm e të thelluar të islamit, edhe pse është e vërtetë se zërat dhe punimet e tyre mbyten nga zhurma e media system-it, shpesh e dominuar nga gjërat e zakonshme që tentojnë të mbajnë stereotipet negative mbi realitetin islamik. Të njëjtat lajme filtrohen, shpesh me keqdashje, në mënyrë tendencioze dhe kjo – përtej asaj që mendohet – më shumë në Amerikë se në Evropë, sidomos kur hyjnë në lojë çështje që kanë të bëjnë me vendet islamike dhe në veçanti çështja palestineze. Sidoqoftë, mbetem optimist: sot në Perëndim, përveç qarqeve të vegjël me natyrë paragjykuese antiislamike, ka një vëmendje dhe kuptim më të madh për Islamin, le të themi vetëm 20 viteve më parë. Bëhet fjalë për një interes të përhapur, sidomos midis brezit të ri të intelektualëve.

Në këtë drejtim mbetet shumë punë për të bërë në Evropë dhe në Perëndim. Islami, kultura dhe mesazhi i tij janë në fakt shumë të ndryshëm nga perceptimi mesatar që ka një perëndimor, shpesh e kushtëzuar nga fraktura të përfaqësuara nga fondamentalistët. Jeni dakord me këtë?

Nuk mendoj se fraktura në imazhin e Islamit i detyrohet vetëm fondamentalizmit. Përkundrazi, ky perceptim i keq ekzistonte shumë kohë më parë se të dilte në dritë ky fenomen që Perëndimi e quan fondamentalizëm: një fenomen që në të vërtetë rridhte në një masë të konsiderueshme nga reagimet ndaj pushtimeve të ideologjisë moderniste në botën islamike. Paradoksi është që këto reagime kanë gjeneruar përgjigje që shpesh përdorin elemente të nxjerra pikërisht nga ideologjitë dhe nga përvojat politike evropiane dhe perëndimore të nëntëqindës. Sidoqoftë, është e nevojshme të kërkohet të kuptohen arsyet e këtyre reagimeve, edhe në formën e tyre më ekstreme. Reagime që nuk duhet të identifikohen me Islamin më shumë se kryqëzatat apo spastrimi etnik të kryera nga kristianët kundër myslimanëve në Spanjë në Pesëqindën dhe kohët e fundit në Bosnje, apo edhe gjakderdhjet midis katolikëve dhe protestantëve në historinë evropiane nuk mund të identifikohen me besimin kristian.

Sot në Evropë është në zhvillim një debat i ashpër lidhur me praninë në kontinentin e vjetër të miliona myslimanëve, emigruar nga vende të ndryshme dhe të trapiantuar në një realitet të ri. Do të dilte nga ky një Islam i ndryshëm apo jo? Cili është opinioni juaj lidhur me këtë?

Nuk bëhet fjalë për një gjë të re. Gjatë gjithë historisë së tij të gjatë dhe ultrashekullore, Islami ia ka dalë të arrijë shumë vende të ndryshme dhe t'i hedhë siç duhet rrënjët e tij në terrenin e tyre. Megjithëse duke absorbuar elementët kulturorë e socialë vendas, ai i ka qëndruar besnik të vërtetës së tij koherente. Dhe kjo, pavarësisht nga fakti se është gjetur në një pozicion dominimi apo minorance, siç mund ta shikojmë në rastin e Shqipërisë apo në atë të Kinës. Sot për Islamin, që të jetë i transplantuar në Evropë, nuk nënkupton të jetë i shkëputur nga një realitet fillestar, por nënkupton të zhvillojë një komunitet të gjallë në brendësi të kushteve të qytetërimit evropiano-perëndimor, ashtu siç ka ndodhur në të kaluarën në Indi dhe në Kinë. Natyrisht, në këto raste kushtet qenë të ndryshme nga ato që Islamit i duhet sot të përballojë në Perëndimin modern.

Lidhur me modernizimin: duket se qysh nga fillimi i Nëntëqindës, Perëndimi ia ka arritur të identifikohet vetëm nëpërmjet pasqyrës së një armiku, dje nazizmi e komunizmi, sot bota islamike. Mendoni se Islami mund të hiqet nga ky vizion dhe ta ndryshojë perceptimin e tij ndaj syrit perëndimor?

Në të vërtetë, Perëndimi identifikohej para së gjithash nëpërmjet "tjetrit" të vetëm që njohu në atë moment dhe që ishte pikërisht Islami. Kurse përsa i përket sot, Islami sigurisht që mundet ta çmontojë imazhin e shtrembëruar të tij të përhapur në Perëndim, sidomos nëpërmjet medias, duke mësuar të komunikojë siç duhet dhe të zotërojë gjuhët e komunikimit, nëpërmjet të cilave vetëm mund t'ia dalë të njihet me efikasitet në publikun modern perëndimor.

Cili është atëherë opinioni juaj për globalizimin?

Natyrisht, globalizimi është një fenomen kompleks, me shumë dimensione. Shqetësohem kur efektet e tij mund të tentojnë të kërcënojnë kulturat dhe traditat lokale, apo kur kushtëzojnë negativisht jetën ekonomike të shumë zonave të planetit. Nuk duhet ta shikojmë globalizimin vetëm si një rast të pasurisë së shfrenuar të përgjithësuar, por si një mundësi për specien tonë që të ruajë harmoninë dhe ekuilibrin midis aspekteve të ndryshme të jetës. Do të ishte një vetëvrasje shpirtërore dhe ambientale të shkatërroje gjithçka ne emër të një mirëqenieje hipotetike materiale.

Në kuadër të një bote tendencialisht të globalizuar, ka një tendencë të fortë në sinkretizmin fetar dhe të një forme `new age' të "besimit të bërë vetë". Çfarë keni për të thënë lidhur me këtë?

Jam kundër të gjitha sinkretizmave fetare. Feja e vërtetë është ajo e zbuluar, ndërsa sinkretizmi është një operacion artificial. Sinkretizmi sot në mode është për pasojë e kundërta e fesë autentike dhe, pavarësisht se në emër të fesë, nuk bën gjë tjetër veçse largon njerëzit nga forca e vetme që mund t'i shpëtojë nga natyra e tyre prej mëkatarësh. Tendenca drejt sinkretizmit fetar nuk është gjë tjetër, veçse një nga efektet më të diskutueshëm të globalizimit.