Por, Shqipëria identifikon te Hatibi mbi të gjitha simbolin e një kredoje myslimane në mënyrë të hapur dhe të qetë, duke njohur fytyrën e re dhe popullore të islamit shqiptar. Menduam t’i drejtonim disa pyetje mbi komunitetin mysliman shqiptar, që jeton sot në një fazë të përsëritur dhe të vështirë tranzicioni.Të flasësh për islamin në Shqipëri është gjithnjë një çështje delikate, në mos problematike. Edhe vetë shqiptarët duket se e evitojnë këtë argumemnt, duke shfaqur një qëndrim që mund të duket i çuditshëm nëse mendojmë se jemi një vend me shumicë myslimane, rreth 70% e popullsisë.
Duhet ta shohim problemin që nga historia, duke nisur nga ajo se çfarë është islami për shqiptarët. Duke përhapur fenë e saj në Ballkan, perandoria otomane nuk praktikoi një politikë islamizimi të programuar dhe as imponim të saj më shpatë në dorë. Konvertimi u induktua nga struktura sociale tipike e sistemit otoman, që privilegjonte islamikët në drejtim të prestigjit si dhe avantazheve ekonomike. Duhet bërë një ndarje mes islamit me qendër në qytete, ku fluksi turk ishte më i thellë dhe atij në zonat rurale dhe malore, duke pasur parasysh se Shqipëria nuk ishte një rajon shumë i urbanizuar. Ja pse është e vështirë të flasësh për një islam të ngulitur dhe kristalizuar, ashtu siç është e vështirë të përcaktosh një formë të vetme shqipëtarie, ku përfshihet dhe feja: popullsia kishte kushte të ndryshme dhe përqindja fetare varionte mbi bazën e zonave dhe shtresave sociale. Nuk mund të flitet për një islam historik shqiptar, por shumë islamë në shumës dhe nuk mjafton ti mbledhësh për të arritur te njësia e përbashkët.
Dhe është pikërisht në njohje të këtij dominimi otoman, në gjysmën e dytë të 1800-ës, që shumë vëzhgues dhe analistë të huaj zbuluan tokat shqiptare, duke zbuluar edhe një lloj indiference fetare nga ana e banorëve të tyre. Cfarë thuhej për Islamin lokal?
Përmbledhjet e udhëtarëve të huaj konfirmonin heterogjenitetin e Shqipërisë, duke përshkruar realitete të ndryshme, shpesh që binin në kundërshtim me njëri-tjetrin. Përvec kësaj, ky vend ka qenë shpesh objekt i projektimeve personale të vëzhguesve të veçantë dhe të përmbushjes së kërkesave politike të kombësive respektive të përkatësisë. Për shembull, shumë prej tyre janë përqëndruar te vëllazëritë Sufi, mbi të gjitha te bektashinjtë, që në Shqipëri përfaqësojnë 15 për qind të popullatës. Kështu është krijuar miti i pranisë shiite në vend, edhe pse identifikimi mes bektashinjve dhe shiitëve është i pasaktë, pa marrë parasysh që pluralizmi fetar i shkëlqyer që vë në dukje vendin është i pasur, pa patur nevojë të shtosh aktorë të tjerë në skenë! Simpatia e bektashinjve ndaj vizitorëve të së shkuarës, për të cilën flasin studimet kontemporane, ka lidhje me qëndrimin e tyre ndaj sinkretizmit, bazës perëndimore të orientimit të tyre dhe stilit të jetës si dhe shkëputjes nga traditat lindore dhe aspektet jo shumë komode të Islamit.
Në sytë e perëndimit do të thuhej se bektashinjtë janë të afërmit me prezencë, ndërsa myslimanët sunitë duken si “kushërinjtë nga fshati”, ata që nuk dëshiron ti ftosh në dasëm. Mbetet fakt se simboli arkitektonik i islamit shqiptar është xhamia e Ethem Bey, e themeluar në vitin 1792 nga poeti i famshëm bektashi Ethem Bey dhe e përfunduar nga i biri në vitin 1821. Kjo është prova që pavarësisht nga sinkretizmi dhe praktikat perëndimore, bektashinjtë ndërtonin edhe objekte faljeje.
Islami nisi të humbiste terren në Shqipëri që prej shpalljes së shtetit të pavarur, në vitin 1913, për shkak të pasojave të ndarjes jopolitike nga turqia otomane. Po si u arrit, në harkun kohor prej 50 vitesh që pasoi, që të shpallej një shtet ateist në vitin 1967?
Në një vend të karakterizuar nga ndarjet e thella rajonale, Islami nuk mund të kishte më mjetet e duhura për t’i mbijetuar represionit dhe dhunës së regjimit komunist dhe edhe më parë politikës së laicizmit të promovuar nga mbreti Zog. Pikërisht në kohën e monarkisë, në vitet ‘30, një minorancë shqiptarësh, më e lidhura me fenë myslimane, zgjodhi të ndiqte shembullin e treguar nga vetë profeti, atë të emigrimit. Ekzistojnë edhe sot familje me banim në Turqi e Siri, që kanë preferuar kushtin e azilit ndaj atij të kufizimit në atdhe pas ligjeve zogiste të vitit 1928. Kompleksi i feve shqiptare ishte sfumuar disi nga ngjarjet historike: pranimi i komunizmit duhet të shihet në këtë optikë, pa llogaritur ndikimin e jashtëm (Jalta është gjithnjë Jalta) dhe faktin se në vitet ‘40, Shqipëria kishte më pak se një milion banorë, ky ishte një realitet lehtësisht i kontrollueshë m dhe i paindoktronueshëm.
Sot, një pjesë e mirë e myslimanëve shqiptarë mban ende distancë nga islami, në vend dhe jashtë. Jetojmë ende pasojat e regjimit të Enver Hoxhës apo bëhet fjalë, ashtu sic thonë analistët, për frikën e diskriminimeve të mëtejshme, nga ana e një bote perëndimore shumë mosbesuese ndaj islamit?
Largimi i Islamit në epokën postkomuniste ndodhi nën tërheqjen e parezistueshme për “tokën e premtuar” perëndimore. Fenomeni ka lidhje me të ashtuquajturë n “myslimanin sociologjik”, që do të thotë jo praktikant apo “ateist” që nga myslimanizmi ruan vetëm mbiemrin dhe që nëse pyetet për fenë, përgjigjet në mënyrë të vagullt se familja e tij ka origjinë myslimane. Ky mysliman është produkt i të paktën dy apo tre brezash të lavazhit nacionalkomunist të trurit, që ka në qendër një ndjenjë të fortë faji për pranimin e fesë së pushtuesit lindor – i njëjti fat edhe për ortodoksët, që u akuzuan për përqafimin e fesë së armikut dhe të “fqinjit”.
Përveç kësaj, fakti se personalitete me ndikim si Ismail Kadare përsërisin që prej 15 vitesh se “shqiptarët ishin të gjithë katolikë dhe të tillë duhet të bëhen” –bashkë me ndjesinë e një Europe mosbesuese ndaj islamit, e bindën “myslimanin sociologjik” të rikërkojë rrënjët historike dhe kulturore.
Në këtë bazë mund të gjykohet edhe mimetizmi fetar i shqiptarëve të emigruar në Greqi apo Itali. Nëse për rastin helenik janë rrethanat politike ato që sjellin për pasojë konvertimin në kristinizëm, në rastin italian bëhet fjalë për përqafimin e modelit të një bote fituese, shumë të ëndërruar dhe idealizuar. Por, lind pyetja si do të kishin shkuar gjërat nëse në vend që të bombardoheshim nga televizioonet perëndimore, ato italiane në krye, shqiptarët do të shihni televizionet e botës arabe dhe nëse këto do të kishin propozuar modele të tjera. Çështja nuk ka natyre teologjike apo fetare, por ka lidhje me modernizimin.
E megjithatë, në vitet ‘90, situata ishte e ndryshme, Shqipëria postkomuniste dukej se e kishte rigjetur afërsinë me islamin dhe bashkësia fetare myslimane njohu një tjetër lulëzim, aq sa disa mendonin se Tirana mund t’i “kthehej Lindjes”.
Në nivelin popullor, rilindja e Islamit në ato vite është paralelizuar me një rikombësim shqiptar në funksion antigrek dhe antiserb, që i shkon për shtat presidencës amerikane të Bill Clintonit, shumë të fiksuar pas luftës ndaj komunizmit, për të promovuar çdo lloj nacionalizmi ballkanas, mysliman dhe jo të tillë. Eshtë interesant fakti se pas vitit 2001, kryeministri aktual shqiptar Sali Berisha, që kishte nxitur një valë nacional-islamike, nisi të deklaronte se Shqipëria është një vend me rrënjë katolike, era kishte ndryshuar dhe politika shqiptare e ndoqi atë. Sot duhet të marrim parasysh se në Shqipëri, realiteti islamik është i përjashtuar kulturalisht.
Këtë e tregon fakti se politikanët (edhe ata myslimanë) bëjnë veç disa vizita pranë selisë së komunitetit mysliman, me raste festash, me atë ndjesinë se janë aty vetëm për të respektuar barazinë juridike mes feve, ndërsa bëjnë vizita të shpeshta në Kisha dhe u pëlqen të filmohen ndërsa ndjekin meshën. Frika ime është se në këtë vend çdo fe mund të përfundojë e nacionalizuar dhe uroj që katolicizmi të mos
përfundojë kështu. Përsa i përket objekteve fetare, duhet theksuar se kur Tirana kishte vetëm 20.000 banorë, ajo kishte 19 xhami dhe tani që ka rreth një milion banorë, ka vetëm gjashtë të tilla e nuk bëhet fjalë për të ndërtruar të tjera. Nëse heqim rastin e Shkodrës, që është pak si Belfasti i Shqipërisë dhe meriton një trajtim të veçantë, ndërtimi i objekteve fetare në fillm të viteve 90 është përqëndruar vetëm në fshatra, sepse komunitetet më të vogla manifestojnë vullnet më të madh për përqafimin e fesë.
E megjithatë, xhamitë shqiptare nuk duket se janë të zbrazëta dhe islami duket se po tërheq disi të rinjtë. Sa janë praktikuesit në Shqipëri?
Sot është e vështirë të përcaktosh entitetin numerik të myslimanëve praktikantë. Nuk ka statistika dhe injorohen shifrat dhe modalitetet e konvertimeve nga njëra fe në tjetrën. Duhet tu besojmë shifrave të paraluftës, duke pasur parasysh se në Shqipëri është shumë e vështirë të identifikosh myslimanët, duke pasur parasysh idenë e “myslimanit sociologjik”. Problemi i vërtetë është se në Shqipëri, drejtimi i ushtrimit të fesë, kleriçizmi, është uzurpuar nga njerëz jofetare, në mos “profanë”, njerëz absolutisht të painteresuar për studimet dhe thellimin në fushën e fesë, si në profilin historik ashtu dhe në atë shpirtëror. Manipulimi është rreziku më i madh i ushtrimit të fesë te shqiptarët, një manipulim që merr konotacion nacionalist.
Raporti mes kombit dhe fesë në Shqipëri është shumë interesant. Sa peshë ka sot nacionalizmi në situatën fetare në vend?
Që shqiptarët janë një popull shumë nacionalist, kjo nuk është gjë e re. Por, duhet theksuar se bëhet fjalë për një nacionalizëm kompleks dhe se nga ky kompleksitet rrjedh herë pas herë fiksimi pas një pretendimi për “pastërti etnike”.
Nuk mungon, për fat të keq, një valë mendimi, që i konsideron grekë të gjithë ortodoksët dhe turq të gjithë myslimanët, duke theksuar se katolikët janë të vetmit shqiptarë “vërtet të pastër”. Eshtë shpesh e trishtueshme të shohësh nacionalizimin e një feje, që duhet të jetë në fakt një gjë universale.
Fakt është se adhurimi i paraardhësve po kthehet në fe të vërtetë. Arberit katolike, kancelaritë e fisnikëve mesjetarë që shkruanin vetëm në latinisht duke harruar sllavishten e vjetër dhe greqishten, miti i origjinës së popullit nga pellazgët, të antikitetit dhe pandryshueshmë risë së gjuhës shqiptare e kështu me radhë, në një lloj romanticizmi të vonët nacionalist, anakronist dhe pa kuptim. Një romanticizëm që largon kufijtë e utopisë, duke folur për “universitete shqiptare të munguara”, “stilin gotik shqiptar të munguar” dhe shumë gjëra të reja të munguara. Por e vetmja gjë që duket se ka munguar është të qenit konkret.
Në çfarë aspektesh ky romaticizëm nacionalist ndeshet me islamin shqiptar?
Në një kontekst ballkanik që e sheh islamin si minorancë, myslimanit shqiptar i pëlqen të theksojë dallimin e tij ndaj pjesës tjetër të banorëve të rajonit të Europës Juglindore, e mund të paraqesë edhe si avantazh traditën e bashkëjetesës paqësore mes feve, që e dallon atë nga vendet në kufi. Pra, edhe islami është nacionalizuar, duke marrë parasysh specifikat shqiptare: islami shqiptar nuk është dogmatik, nuk është ritual, nuk është … mysliman! Ky qëndrim shqiptar, nga ana tjetër, i shkon për shtat kundërshtarëve të islamit, atyre që janë të bindur se “i vetmi mysliman i mirë është ai jo mysliman”. Realiteti është se “institucioni” i kulturës shqiptare nuk e njeh vlefshmërinë e fesë islame, ja përse politikanët dhe populli e ndjejnë gjithnjë se duhet të justifikohen.
Cilat janë instrumentat për të zëvendësuar justifikimin me një dialog të vërtetë?
Mendoj thjesht se nëse çdo individ do të merrte nga opinioni publik lejen “zyrtare” të praktikimit pa komplekse të diversitetit fetare apo të një natyre tjetër, e ardhmja do të ishte e bukur dhe e qetë. Gjithçka varet nga Europa, pasi era për ne fryn vetëm prej andej. Nëse frika e diversitetit dhe e obsesionimit me sigurinë dhe për identitetin do të duhej të institucionalizohej në një Europë me problemet e saj, e ardhmja nuk do të sillte asgjë të mirë për Shqipërinë dhe për myslimanët e saj: do të ishte triumf i maskimit, denatyrimit, refuzimit të identitetit historik, kulturor dhe fetar.
Atëherë Shqipëria ngutet të integrohet në BE, edhe pse shqiptarët janë të ndarë mes atyre pro europiane dhe atyre mosbesues ndaj Europës?
Vlerësoj se integrimi është një hap pozitiv përsa i përket politikave ekonomike dhe bujqësore– dua të kujtoj se bujqësia shqiptare ndodhet në gjednej të mjeruar– dhe përsa i përket dinjtetit personal të qytetarit shqiptar, të lodhur nga fakti se ndjehej një europian i përjashtuar dhe të dëshiruar për një pranim me plot kuptimin. Megjithatë, nuk jam dakord me integrimin “me cdo kusht”, të trumbetuar nga politikanët. Nga ana ime, nuk kam probleme identiteti, Europë apo jo, dhe nuk e konsideroj hyrjen në BE si një rrugë të promovimit shpirtëror dhe as një “fe”, sic duket se bëjnë shumë prej bashkëkombasve të mi, vecanërisht në parlament.
E megjithatë, po e mbyll duke e bërë më pak dramatike çështjen. Duke parë Shqipërinë nga afër nuk të duket se je me shekuj të tërë prapa: veshja femërore për shembull nuk është ajo që mund të pritej nga një vend me shumicë myslimane …
Por, ç’të themi … Mua më duket trasgresive. Një shfaqje lindore, që nuk ka asgjë perëndimore brenda. Eshtë një formë teprimi që tregon edhe një herë tjetër se sa i thellë është ndikimi i orientit në Shqipëri. Eshtë pak e çuditshme të tentosh të dukesh perëndimore me teknikat e vallëtareve të belit apo jo? Frika ime e vetme është ajo e depersonalizimit të gruas. Sidoqoftë, nëse vajzat ndjehen mirë me veshjet e tyre shumë të shkurtra, por besojnë dhe ndjehen myslimane, nuk më takon mua ti gjykoj: në fund të fundit, mos i shiko gunë, po shikoji punën. Ka shumë gra që mbajnë ramazan e megjithatë nuk mbajnë ferexhe. Përsa më përket, besimi është provë e mjaftueshme e përkatësisë fetare.Testi i vetëm për të parë nëse dikush është mysliman është “të besosh ose jo”
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme