Zeri Islam

"Në botën myslimane kanë nisur ndryshime të rëndësishme sociale e ekonomike"

"Përplasja e civilizimeve" , e profesorit të Universitetit të Harvardit, Samuel Huntington, ka nxitur debate në të gjithë globin, por kryesisht në shumë kombe myslimane. Vetë Huntington, i intervistuar, shpjegon nëse teza e tij është keqpërdorur ose jo nga të tjerët. "Në dekadat e ardhshme, marrëdhëniet mes shteteve do të jenë më tepër shprehje e kulturës që zotëron në to dhe e lidhjeve e antagonizmave kulturore ndërshtetërore, se sa e faktorëve të tjerë. Është plotësisht e dukshme se fuqia do të vazhdojë të luajë rolin kryesor në politikën botërore, siç e ka luajtur gjithmonë. Zakonisht, pas çdo përplasjeje fshihet diçka", shton ai.

Teoria juaj thotë se "politika e sotme botërore është rezultat i përplasjes së thellë mes kulturave dhe besimeve të ndryshme. Kjo teori është bërë aktuale pas sulmeve të 11 shtatorit. Tani lufta kundër terrorizmit përcaktohet shpesh si përplasje themelore e Perëndimit me Islamin. Pas 11 shtatorit, teza juaj është përdorur apo keqpërdorur? A do ta kishit zbutur sot atë, në një farë mënyre?



Qëndrimi im është se, në dekadat e ardhshme, marrëdhëniet mes shteteve do të jenë më tepër shprehje e kulturës që zotëron në to dhe e lidhjeve e antagonizmave kulturore ndërshtetërore, se sa e faktorëve të tjerë. Është plotësisht e dukshme se fuqia do të vazhdojë të luajë rolin kryesor në politikën botërore, siç e ka luajtur gjithmonë. Zakonisht, pas çdo përplasjeje fshihet diçka. Në shekullin XVIII në Evropë e kanë formësuar politikën përplasjet mes monarkive e lëvizjeve republikane, që u shfaqën së pari në Amerikë e më pas në Francë. Në shekullin XIX ka qenë e rëndësishme çështja e shtetit, që u përcaktua me anë të kombeve. Në shekullin XX hyri në skenë ideologjia, e cila (në një pjesë të madhe, por jo ekskluzivisht) është rezultat i revolucionit rus. Ka pasur përplasje mes fashizmit, komunizmit e demokracisë liberale. Kjo ka përfunduar. Gjithandej në botë është pranuar demokracia liberale, në se jo në praktikë, të paktën në teori.



Pyetja është: Çfarë do të jetë në qendër të politikës botërore në dekadat që vijnë?



Unë vazhdoj të them se identiteti kulturor, përplasjet dhe lidhjet do të luajnë jo vetëm njërin prej roleve, por rolin kryesor.



Keni shkruar se "për 45 vjet perdja e hekurt ka qenë linja kryesore e ndarjes në Evropë. Pastaj ajo u zhvendos disa qindra kilometra në Lindje. Sot, ajo ndan kristianizmin perëndimor nga myslimanët dhe popujt ortodoksë". Nëse bëni këtë ndarje, a nuk sugjeroni me këtë se këto pjesë janë uniforme? A e injoroni faktin se bashkësia islame është edhe në sqetullat e botës perëndimore?



Ky është implikim plotësisht i gabuar. Unë nuk them se Perëndimi është i njëtrajtshëm. Unë nuk e sugjeroj këtë. Natyrisht, Perëndimi dhe Islami janë plot ndarje të brendshme. Ka sekte të ndryshme, bashkësi e vende të ndryshme. Pra, as Perëndimi, as Islami nuk janë homogjenë. Nuk duhet të mendohet për dy blloqe të prera. Megjithatë, në të dyja anët ka disa vija të përbashkëta. Gjithandej dëgjojmë se si flitet për marrëdhëniet e Islamit e Perëndimit. Them se kjo ka lidhje me realitetin dhe ka shenja që kanë domethënie. Natyrisht, thelbi i këtij realiteti është ndryshimi në besim.


A ka pajtim ose ndonjë pikë takimi mes të dyja anëve të ndara nga "perdja e hekurt"?

Siç e kam thënë, të dyja palët janë të ndara brenda vetes dhe vendet e Perëndimit bashkëpunojnë me myslimanët e anasjelltas. Unë mendoj se është gabim dhe më lejoni ta përsëris, se është gabim të besohet që ka dy palë homogjene, të cilat janë në përplasje të ashpër. Politika botërore mbetet akoma e komplikuar. Shtetet kanë interesa të ndryshme dhe ata që i drejtojnë bëjnë aleanca e miqësi që mund të veprojnë mjaft çuditshëm. Amerika ka bashkëpunuar dhe akoma bashkëpunon me diktatura të ndryshme ushtarake nëpër të gjithë botën. Natyrisht, do të kishim dashur që këto vende të demokratizoheshin. Por ne "bëjmë si bëjmë", sepse kemi interes shtetëror. Nëse na duhet të bashkëpunojmë me Pakistanin, Afganistanin, ose me këdo tjetër, ne do ta bëjmë këtë.



Keni thënë se në Amerikë po zhvillohet një ndryshim në civilizim, se ai po lëviz në drejtim të fokusimit në liberalizimin demokratik si ideologji?



Kjo në të vërtetë gjithnjë ka qenë ideologji amerikane. Që nga revolucioni i shekullit XVIII, Amerika ka mbajtur në bazë ideologjinë e demokracisë liberale dhe konstitucionalizmin , por unë kur flas për këtë, zakonisht përpiqem ta shmang fjalën ideologji. Kur përmendet fjala ideologji, të gjithë kujtojnë komunizmin, i cili ka qenë ideologji e formuluar saktë, me përcaktime që duhej të besoheshin pa kundërshtime. Lexoni manifestin komunist dhe do të shihni se cili është thelbi i tij. Liberalizmi pra përbën lidhjen e butë të një varg vlerash e besimesh, që përgjithësisht nuk ka ndryshuar në dy shekuj e gjysmë të fundit. Kjo është impresionuese. Natyrisht ka pasur edhe përshtatje, duke pasur parasysh zhvillimin ekonomik, industrializimin, ardhjen e madhe të emigrantëve në këtë vend, krizat ekonomike, depresionin dhe luftërat botërore. Por thelbi i ndërtimit të besimit amerikan ka mbetur i qëndrueshëm.

Sikur ndonjëri prej shkruesve të Deklaratës së Pavarësisë të mund të shfaqej sot, nuk do të befasohej me atë që flasin amerikanët, me atë që ata besojnë dhe me mënyrën e besimit që formulojnë në publik. Gjithçka do t‘i tingëllonte e njohur!

Si pozicionohet pjesa myslimane në botën që kryesisht e ka pranuar demokracinë liberale (të paktën në teori, dhe pse jo në praktikë)?


Shohim se në botën myslimane kanë filluar ndryshime të rëndësishme sociale e ekonomike. Besoj se me kohën këto do të çojnë edhe në ndryshime politike. Nuk ka dyshim se shoqëria myslimane, si të gjitha të tjerat, do të bëhet më urbane dhe shumë prej tyre po zhvillojnë edhe industrinë. Por duke qenë se mes tyre ka një numër të madh shtetesh të pasura me naftë e gaz, nxitja për ndryshime nuk është e madhe. Nga ana tjetër, ky fitim nga rezervat natyrore u ofron në fakt mundësi për ndryshim. Vende si Irani tani fillojnë të punojnë për industrializim.


A mendoni se "civilizimi islam" do të bëhet më koherent në të ardhme?


Natyrisht, kemi parë se ka lëvizje në këtë drejtim. Shumë lëvizje politike ndër islamike përpiqen të thithin myslimanë nga shoqëri të ndryshme. Por, dyshoj se shoqëria myslimane do të arrijë të bëhet ndonjëherë tërësi politike koherente, me sistem të njësuar politik, mbi të cilin të zgjidheshin ose jo drejtuesit e saj. Mendoj se duhet të pritet që shoqëria myslimane të bashkëpunojë për shumë çështje, siç bashkëpunon edhe ajo perëndimore. Nuk do të përjashtoja mundësinë që vendet myslimane, ose të paktën ato arabe, të krijonin një organizatë që mund të krahasohej me BE-në. Nuk mendoj se kjo është shumë e besueshme, por megjithatë mund të mendohet.


Keni shkruar se "në kulturën islame fshihet pjesa më e madhe e sqarimit, sepse demokracia nuk ka sunduar në pjesën më të madhe të botës myslimane". Megjithatë, pjesë të mëdha të botës islame kanë demokraci: Indonezia, Mali, Senegali, pastaj India, me një numër të madh të popullsive të tyre. Ç‘lidhje ka mes kulturës islamike e demokracisë, domethënë çfarë mungon këtu?


Nuk di ç‘të them për këtë pyetje, sepse nuk jam ekspert për Islamin, por është e dukshme se sa ngadalë lëvizin vendet myslimane, e sidomos ato arabe drejt demokracisë. Për këtë mund të jetë pjesërisht përgjegjëse trashëgimia kulturore dhe ideologjia e tyre. Përvoja koloniale, nëpër të cilën kanë kaluar të gjitha ato vende, mund të jetë faktor në luftën kundër dominimit perëndimor, qoftë atij britanik, francez, apo dikujt tjetër. Shumë prej këtyre vendeve kanë qenë kryesisht fshatare, me një elitë sunduese që e përbënin pronarët e tokave. Mendoj se nuk ka dyshim që të gjithë ata lëvizin në drejtim të urbanizimit dhe sistemeve politike, në të cilat sundon shumë më tepër pluralizmi. Ky proces zhvillohet gati në të gjitha vendet myslimane. Kjo lidhet gjithnjë e më tepër edhe me shoqëritë jomyslimane. Aspektin kryesor në procesin e demokratizimit natyrisht e paraqet migracioni i myslimanëve në Evropë.


Ç‘mendoni për deklaratën që kanë dhënë Stiven Volt (Stephen Walt), kolegu juaj i Harvardit dhe Xhon Mirshajmer (John Mearsheimer) i Universitetit të Çikagos, për tezën se "politika e jashtme amerikane është në mënyrë disproporcionale nën ndikimin e grupeve pro-izraelite, që nuk veprojnë në interesin më të mirë të saj"? A mendoni se këto deklarata kanë ndonjë peshë?


Mendoj se është deklaratë që duhet të kuptohet seriozisht. Atyre të dyve, gjithsesi, nuk u ka mbetur vetëm se ta hapin polemikën. Për mua, argumentet e tyre nuk kanë qenë mjaftueshëm të besueshme, por më ka tërhequr vëmendjen fjala "disproporcionale" . Nuk di se si mund të vlerësohet diçka kështu. Në çdo aspekt, politika e jashtme amerikane është nën ndikimin e këtij ose atij grupi etnik, ose ndonjë grupimi ekonomik e rajonal. Për shembull, lobet irlandeze, për një shekull e gjysmë kanë pasur ndikim në politikën e jashtme amerikane, ndërsa në disa momente të tjera kanë pasur peshë të rëndësishme marrëdhëniet tona me Britaninë e Madhe. Ka dhe lobe të tjera që mund të krahasoheshin. Lobi izraelit nuk është i veçantë. Ai mund të ndryshojë nga të tjerët vetëm në një këndvështrim, se është drejtuar te një qëllim: qëndresën e Izraelit dhe punën për t‘i ofruar më shumë ndihmë Izraelit.


Besoni në atë që shumë njerëz e thonë, se destabiliteti në Lindjen e Mesme është i lidhur direkt, së pari, me tensionin mes izraelitëve e palestinezëve?


Sigurisht, linja e përplasjes mes izraelitëve e palestinezëve ka qenë dhe është, por në Lindjen e Mesme gjatë kohëve ka pasur dhe shumë luftëra të tjera mes Izraelit e Egjiptit, mes fraksioneve të ndryshme fetare në Liban, mes partisë "Baat" e lëvizjeve opozitare. Atje, në të vërtetë, ka pasur shumë luftë. Për sa i përket stabilitetit, nuk është e qartë se cili vend do të shfaqet si fuqi hegjemoniste në Lindjen e Mesme (nëse ndonjëri do të shfaqet). Në Amerikën e Jugut kemi Brazilin, në Afrikë kemi Afrikën e Jugut, në Afrikën Qendrore kemi Nigerinë, në Azinë Lindore janë Kina e Japonia, në Azinë Jugore është India. Cili vend i Lindjes së Mesme mund të krahasohet me to?! Izraeli ka kapacitete ushtarake, madje dhe armatim bërthamor dhe në këtë pikëpamje është dukshëm superior në marrëdhënie me të gjithë të tjerët në këtë rajon. Por, megjithatë, Izraeli është vend i vogël. Popujt e tjerë të Lindjes së Mesme janë myslimanë, kështu që Izraeli nuk është në pozicionin për t‘u bërë fuqi drejtuese. Ndoshta Irani mund të ndërmarrë rol drejtues, megjithëse në të janë shiitët, ndërsa mes arabëve ka më shumë sunitë. Ky është problemi, ose mund të bëhet problem. Gjithashtu, këtu është dhe fakti i thjeshtë se Irani nuk është vend arab dhe arabët përbëjnë pjesën më të madhe të myslimanëve në Lindjen e Mesme. Prandaj shtrohet pyetja në se mund të bëhet e tillë Turqia, e cila është shtet i rëndësishëm. Por as ajo nuk është shtet arab dhe ka mjaft interesa të lidhura me naftën e gazin në veri të Irakut, si dhe interesat për të siguruar kufijtë nga lëvizjet secesioniste.



Por, sa janë mundësitë që ndonjë shtet arab të ndërmarrë pozicion drejtues, që të krahasohet me rolet që kanë shtetet e tjera në pjesë të tjera të botës?


Tani për tani nuk ka asnjë vend që do të ishte kandidat i mirë. Arabia Saudite ka para, por ka popullsi relativisht të vogël. Iraku ka qenë potencialisht drejtues i madh. Ky është vend i madh me rezerva të mëdha nafte dhe popullsi mjaft të arsimuar, por e nisi në drejtimin e gabuar. Ndoshta Iraku do të përmirësohet dhe do të bëhet fuqi dominuese mes vendeve arabe. Kjo nuk është diçka që nuk mund të mendohet.


Shumë turq mburren duke thënë se janë ura mes botës myslimane e perëndimore. A i shihni dhe ju në këtë rol?


Nuk do të përqendrohesha shumë në këtë. Turqia ka interesat e veta. Nëse shohim historinë, vërejmë se ajo ka pushtuar pjesën më të madhe të vendeve arabe. Arabët kanë zhvilluar luftëra çlirimtare ndaj Turqisë. Kjo, natyrisht është e shkuara dhe nuk duhet të përcaktojë detyrimisht se çfarë do të ndodhë në të ardhme, megjithatë njerëzit kujtojnë.


A është në interes të Shteteve të Bashkuara të Amerikës të mundësojë shfaqjen e ndonjë fuqie hegjemonike në këtë rajon?


Varet cila do të ishte kjo fuqi. Teorikisht, Amerika i zgjidh problemet shumë më lehtë në se ka ndonjë fuqi që dominon. Atëherë ajo mund t‘i drejtohet këtij vendi, siç është të themi India, dhe t‘i thotë: "Në Bangladesh janë këto e këto probleme dhe duhet të ndërmarrim diçka. Çfarë duhet të bëjmë, sipas mendimit tuaj, që të formulojmë një politikë të përbashkët? Por, kur nuk ka asnjë që të ishte ekuivalent i Indisë, atëherë duhet të shkohet nga njëri kryeqytet në tjetrin, duke u përpjekur për të krijuar koalicion, gjë që në botën arabe është shumë e vështirë, para së gjithash për shkak të rivaliteteve historike dhe ekzistencës së degëve të ndryshme të Islamit.


Amarti Sen, kolegu juaj i Harvardit, kritikon tezën tuaj për përplasjen e civilizimeve dhe thotë se "identiteti nuk është fat" dhe se çdo njëri mund të ndërtojë e rindërtojë identitetin e vet të zgjedhur. Ai thotë se kjo teori çon drejt "minimizimit të qenies njerëzore" në identitete që janë të njëjta e që nuk mund t‘i zgjedhësh" dhe atëherë ndërthuren në mozaikun civilizues. Si i konsideroni qytetarët që kanë disa identitete?


Mendoj se Amarti Sen përgjithësisht nuk ka të drejtë. Unë nuk kam thënë diçka të tillë dhe jam i qartë se njerëzit kanë identitet shumëplanësh. Siç e kam sqaruar, në librin tim thuhet se me kalimin e kohës ndryshon baza e lidhjeve dhe e përplasjeve mes shteteve. Në dekadat e ardhshme, rolin kryesor në politikë do ta luajnë çështjet e identitetit, që do të thotë të trashëgimisë kulturore, gjuhës e besimit. Këtë ide e kam përpunuar për herë të parë para dhjetë vitesh dhe gjatë kohës janë vërtetuar shumë nga ato që kam thënë.


Si kalojnë njerëzit me identitete shumëplanëshe?


Ata gjejnë mënyrën e vendosjes dhe e shohim se si ndodh kjo të paktën në dy ose tre shekujt e fundit. Në situatat e migrimeve të mëdha të popujve e pakicave etnike e fetare, formësohen një varg rregullash që mund t‘i pranojnë edhe shoqëritë, edhe pakicat. Shoqëria e gjerë duhet të pranojë autonomi të qartë për pakicat, të drejtën e ushtrimit të besimit, të mënyrës së jetesës, ndërsa në një farë mase edhe përdorimin e gjuhës së tij. Shumë nga çështjet më të vështira në lidhje me rolin e pakicave etnike vërtiten rreth gjuhës. Deri në çfarë mase duhet të lejohet arsimi në gjuhën e pakicave? Deri në ç‘masë duhet të lejohet ekzistenca formale e joformale e dygjuhësisë? A duhet të përdoret vetëm një gjuhë në publik, gjykata, legjislacion, pushtet ekzekutiv e politikë? Këto, siç e dimë, mund të jenë mjaft çështje të komplikuara.


Si ndikon në politikën botërore fundamentalizmi, ose ideja radikale, sipas së cilës identiteti personal është superior në raport me të gjitha të tjerat? A mendoni se ka vetëm radikalizim të lidhur me Islamin, apo besoni se ka radikalizëm edhe në besimet e tjera?


Mendoj se fundamentalizmi në të vërtetë është ajo që thatë ju: marrëdhënie radikale ndaj identitetit vetjak dhe civilizimit, kur bëhet krahasimi me identitetet dhe kulturat e popujve të tjerë. Në të gjitha shoqëritë dhe civilizimet kanë ekzistuar tendenca dhe lëvizje fondamentale. Natyrisht, raste të tilla ka. Edhe në Amerikë kemi pasur lëvizje fundamentaliste, që janë shumë kritike dhe armiqësore ndaj të ardhurve dhe asimilimit të tyre në shoqërinë dhe kulturën tonë. Pra, fjala është për një tendencë universale. Problemi lind kur qëndrimet fundamentale marrin kontrollin dhe bëhen faktor dominant në shoqëri. Kjo çon në shtypjen e pakicave, ose hyrje në luftë të re me shoqëritë fqinje që kanë kulturë tjetër. Prandaj është e rëndësishme të përpiqemi që këto tendenca të ekstremistëve të mbahen nën kontroll.


Pse në Evropë ka më shumë tension mes myslimanëve e grupeve të tjera se sa në Amerikë, ku siç duket myslimanët janë përshtatur më mirë? Si e sqaroni ju, duke u nisur nga teza për identitetin dhe kulturën e duke marrë parasysh edhe bashkësinë hispanike në SHBA?


Së pari, sa u përket myslimanëve në Evropë dhe në Amerikë, ndryshimi më i madh është se numri i myslimanëve në Amerikë është më i vogël se ai në Evropë.

Së dyti, ata që janë këtu (Amerikë) kanë ardhur pasi kaluar disa dhjetëra e mijëra milje nëpër oqean dhe nuk kanë kaluar më këmbë kufirin, ose të kenë kaluar vetëm Mesdheun.

Ne nuk kufizohemi me vende myslimane si vendet evropiane dhe duket se ky është shkaku kryesor. Po si është pozicioni i myslimanëve në Evropë, kur krahasohet me emigrantët hispanikë në Amerikë? Ka ndryshime rrënjësore, sepse Amerika ka qenë gjithnjë vend i emigrantëve. Të ardhurit hispanikë vijnë kryesisht nga Meksika e Amerika e Jugut. Ata janë katolikë dhe katolicizmi është edhe besim amerikan. Katolikët përbëjnë një të tretën e popullsisë amerikane, kështu që nuk është e njëjta situatë me atë kur vijnë myslimanët në Evropë. Ata flasin spanjisht, portugalisht ose ndonjë gjuhë të afërt. Kështu ne nuk kemi ato lloj problemesh që janë në Evropë kur arrijnë myslimanët që flasin arabisht. Emigracioni hispanik për ne është specifik, për faktin se është i madh, vjen nga vende të afërta dhe jo nga vende përtej Atlantikut ose Pacifikut. Për këtë arsye, tani përballemi me tema dhe çështje të tjera, ndryshe nga më parë. Gjithçka është mjaft e ndryshme, krahasuar me situatën në Evropë, ku shohim njerëz me besime të ndryshme joevropiane që vijnë nga vendet fqinje.