Zeri Islam

Muhammed Asad


Rruga për në Mekë

IV
ZËRAT


Kalërojmë, kurse Zejdi këndon. Dinat ranore tash janë më të ulëta dhe më të rralla. Aty-këtu rëra ua lëshon vendin brezave zhuror dhe bazaltit të brishtë, kurse para nesh, larg nga ana jugore, ngriten konturat gurore të zinxhirit kodrinor: kodra Xhebeli Shamar.

Vargjet e këngës së Zejdit depërtojnë me nebulozitet në përgjumësinë time, por pikërisht ashtu që fjalët më ikin, sikur fitojnë kuptim më të gjerë, më të thellë plotësisht të pavarur për kuptimin e tyre të jashtëm.

Kjo është njëra prej këngëve të kalorësve të deveve që aq shpesh e dëgjoni në Arabi – këngë monotone të cilën e këndojnë njerëzit që kafshët e tyre t’i mbajnë në hap të drejtë, të shpejtë, kurse veten të mos i merr gjumi – këngë e njerëzve të shkretëtirës të mësuar në hapësira që nuk njohin as kufij as oshëtimë: gjithmonë në durin e shkallëve në një nivel tonik, i lirë dhe ngapak i ngjirur, duke ardhur thellë prej fytit, me butësi duke u zhdukur në ajër të thatë; frymë shkretëtire e kapur në zërin njerëzor. Askush që ka udhëtuar nëpër vendet shkretinore asnjëherë nuk do ta harrojë këtë zë. Ai përherë është i njëjtë aty ku është toka e shkretë, ajri i nxehtë dhe gjerë e gjatë i hapur, kurse jeta e ngjeshur.

Ne kalërojmë, kurse Zejdi këndon ashtu, doemos të jetë, siç ka kënduar babai i tij para tij dhe të gjithë njerëzit e tjerë nga fisi i tij dhe shumë fise tjera me mijëra vite; sepse është dashur mijëra vjet të formësohen këto melodi monotone, intenzive dhe tu jepet forma përfundimtare. Ndryshe nga muzika polifone perëndimore, e cila gati përherë synon të shprehë ndjenjat individuale, këto melodi arabe, me rrjedhën e tyre tonike që përsëritet në mënyrë të amshueshme, duken vetëm si simbol tonik për njohurinë emocionale që shumë njerëz e kanë të përbashkët – të menduara jo të shkaktojnë disponim, por t’ua përkujtojnë përvojat tuaja shpirtërore. Ato janë të lindura shumë herët prej atmosferës shkretinore, ritmeve te erës dhe jetës nomade, ndjenjave të hapësirave të gjera, meditimeve mbi tanishmërinë e amshueshme; dhe siç mbeten gjërat thelbësore të jetës së njeriut përherë të njëjta, këto melodi janë të përhershme dhe të pandryshueshme.

Meloditë e këtilla është vështirë të përfytyrohen në Perëndim, ku polifonia është dukuri jo vetëm e muzikës por edhe e dëshirave dhe ndjenjave njerëzore. Klima e ftohtë, ujërat rrjedhës, vazhdimësia e katër stinëve të vitit; këto elemente i japin jetës aq kuptime të ndryshme dhe aq shumë drejtime sa që njeriu perëndimor duhet doemos të ketë shumë synime dhe, sipas kësaj, shumë nevojë që diçka të punojë vetëm atë ta bëjë. Ai duhet përherë të krijojë, ndërtojë dhe dominojë kështu që përherë rishtas të vërtetohet në ndërlikueshmërinë e formave jetësore të tij; kjo ndërlikueshmëri e përhershme relative shprehet edhe në muzikën e tij. Prej këndimit melodik perëndimor, me zë që vjen nga kraharori dhe përherë në nivele më të larta, bën fjalë ajo natyrë “faustiane” e cila bën që njeriu perëndimor shumë të ëndërrojë, shumë të dëshirojë, të synojë pas çdo gjëje me dëshirë të nënshtrojë – por ndoshta edhe të humbë shumë, dhe humbë dhembshëm. Sepse, bota e perëndimorit është botë historie; përherë lidje, ndodhi, zhdukje. I mungon rehatia e qetësisë; koha është armik, të cilën vazhdimisht duht shikuar me dyshim, kurse Tanishmëria nuk bartë asnjëherë zërin e amshueshmërisë…

Arabin e shkretëtirës dhe stepave, nga ana tjetër, peizazhin e tij nuk e shpie në ëndërrime: ai është i mprehtë si dita dhe nuk njeh kurrfarë muzgu ndjenjash. E Jashtmja dhe e Brendshmja, Unë dhe Bota nuk janë në kundërshtim me të dhe tërësi kundërshtish në mes veti, por vetëm forma të ndryshme të tanishmërisë së pandryshueshme; me jetën e tij nuk sundojnë tutës sekretë, kurse çdo herë kur bën diçka, ai atë e bën nga nevoja e jashtme e jo për atë pse dëshira për sigurimin e brendshëm kërkon aksion. Si ruzultat i kësaj, ai nuk ka përparuar në të arriturat materiale aq shpejt sikur perëndimori – por e ka ruajtur shpirtin e tij të plotë.

Sa gjatë, vallë, e pyeta veten gati me rrëqethje fizike, Zejdi dhe populli i Zejdit do të jetë në gjendje ta mbajë shpirtin e tij të bashkuar në takim me rrezikun i cili në mënyrë aq perfide, aq mizore pështjellohet mbi ta? Jetojmë në një kohë në të cilën më Lindja nuk mund të qëndrojë pasive në takim me Perëndimin depërtues. Mijëra forca – politike, shoqërore dhe ekonomike – trokasin në dyert e botës muslimane. Vallë, a do t’i nënshtrohet kjo botë trusnisë perëndimore të shekullit njëzet dhe në këtë proces të humbë jo vetëm format e veta tradicionale por edhe rrënjët e veta shpirtërore?

Gjatë viteve që kam kaluar në Lindjen e Mesme – si një i huaj qëllimmirë prej 1922 deri më 1926, kurse prej atëherë e këndej si musliman me qëllimet dhe shpresat e botës islame – kam qenë dëshmitar i shtypjes së vazhdueshme evropiane në jetën kulturore të muslimanëve dhe pavarësinë politike; e kurdoherë që populli mundohej të mbrohej prej kësaj shtypjeje, opinioni publik evropian pa përjashtim rezistencën e tyre e shënonte, në dukje të virgjërisë së lënduar, si “ksenofobi”.

Evropa gjatë kohë ishte mësuar që në një mënyrë të këtillë harbute ta “shkatërrojë” të gjithë atë që ndodh në Lindjen e Mesme dhe ta shikojë historinë e saj rrjedhëse vetëm nga aspekti i “sferave të interesit” perëndimor. Përderisa çdokund në Perëndim (jasht Britanisë) opinioni publik tregoi mjaft mirëkuptim ndaj luftës irlandeze për pavarësi ose (jasht Rusisë dhe Gjermanisë) për ëndërrën polake për rilindjen nacionale, asnjëherë kurrfarë mirëkuptimi nuk është treguar ndaj synimeve të njëjta në mesin e muslimanëve. Argument kryesor i Perëndimit përherë është përçarja politike dhe prapambeturia ekonomike e Lindjes së Mesme, kurse çdo intervenim aktiv perëndimor autorët e tij e përshkruajnë me hipokrizi kinse ka për qëllim jo vetëm mbrojtjen e interesave “legjitime” perëndimore por njëkohësisht edhe sigurimin e përparimit të vetë popujve vendasë.

Ata harrojnë se çdo intervenim nga jashtë, bile edhe ai qëllimmirë, mund vetëm ta pengojë zhvillimi i nacionit, perëndimorët të cilët e studiojnë gjendjen në Lindjen e Mesme përherë janë të gatshëm ta injorojnë dhënien e të drejtës së atillë. Ata shohin vetëm hekurudha të reja të cilat i ndërtojnë fuqitë koloniale, e jo shkatërrimet e indit shoqëror të tokës; ata numërojnë kilovat-orët e energjisë së re elektrike, por jo edhe goditjet krenarisë nacionale. Njerëzit e njëjtë të cilët kurrë nuk do ta kishin pranuar “misionin civilizues” të Perandorisë Austriake si pretekst valid për intervenimin e saj në Ballkan, në mënyrë indulgjente e pranojnë arsyetimin e ngjashëm në rastin e britanezëve në Egjipt, të rusëve në Azinë Qendrore, francezëve në Maroku ose italianëve në Libi. Asnjëherë nuk u ka shkuar në mend se shumë prej të këqija shoqërore dhe ekonomike prej të cilave Lindja e Mesme duron pasoja të drejtëpërdrejta pikërisht të këtij “interesi” perëndimor; dhe se, veç kësaj, intervenimi perëndimor në mënyrë të pashmangshme synon t’i përjetësojë dhe zgjojë përçarjet e brendshme tashmë ekzistuese dhe në këtë mënyrë t’ua bëjë të pamundshme atyre popujve ta gjejnë rrugën e vet.

Këtë kam filluar ta kuptoj për herë të parë në Palestinë më vitin 1922, duke vështruar rolin dyftyrësh të administratës britanezëve në lidhje me konfliktin e arabëve dhe cionistëve; kjo mu bë plotësisht e qartë në fillim të 1923, kur pas udhëtimit me muaj nëpër Palestinë erdha në Egjipt, i cili në atë kohë ishte gati vazhdimisht kundër “protektoratit” britanez. Shpesh janë hudhur bomba nëpër vendet publike të cilat i vizitonin ushtarët britanezë, kurse përgjegje kanë qenë masat e ndryshme represive – gjykimet ushtarake, burgosjet politike, përndjekjet e udhëheqësve, ndalimi i revistave. Por asnjëra prej këtyre masave, sado e ashpër të kishte qenë, nuk ka mund ta shuajë dëshirën e popullit për liri. Nëpër tërë kombin egjiptian sikur ka kaluar vala e rënkimit plot afsh. Jo në dëshpërim; ai më tepër ka qenë rënkim entuziazmor pse janë zbuluar rrënjët e fuqisë së vet të mundshme vetanake.

Vetëm pashajt e pasur, pronarët e pasurive të mëdha, ato ditë kanë qenë të pajtuar me qeverinë britaneze. Masat e gjera popullore, duke inkuadruar felahët e mjerë të cilëve një jutë tokë iu dukej si pasuri e madhe për tërë familjen, e kanë ndihmuar lëvizjen për liri. Një ditë shitësit e gazetave rrugës do të bërtitnin: “Të gjithë prijësit e Vafdit janë arestuar me urdhër të guvernatorit ushtarak”, por tanimë ditën tjetër prijësit e ri do t’i zenin vendet e tyre. Zbrazëtirat përherë kanë qenë të plotësuar rishtazi; uria për liri dhe urrejtja dita ditës shtoheshin. Kurse Evropa për atë kishte vetëm një fjalë – “ksenofobia”.

Ardhja ime në Egjipt ato ditë ka qenë pasojë e dëshirës sime që ta zgjerojë fushën e veprimtarisë sime për Frankfurter Zeitungun në vendet e tjera veç Palestinës. Mundësitë Dorianit nuk i lejonin që të financojë një udhëtim të tillë, por kur e pa se dëshira ime është e madhe, më huazoi një sasi të vogël që mjaftonte për të udhëtuar me tren prej Jerusalemit deri në Kajro dhe për një qëndrim dyjavor atje.

Në Kajro e gjeta dhomën e rregulluar në njëfarë rrugice, në lagjen ku banonin kryesisht zanatlinjtë arabë dhe tregtarët e imtë grekë. Zonja e shtëpisë ishte një triestane e moshuar, e lartë, e ushqyer, maloke, e zymtë; pinte verë të rëndë greke prej mëngjesi deri në mbrëmje dhe kalonte prej njërit disponim në tjetrin. Natyrën e kishte të ngutshme, plot afsh, kurse dukej se kurrë nuk e ka gjetur vetveten; por ndaj meje sillej mirë që të ndihem mirë në praninë e saj.

Përafërsisht pas një jave, paratë e mia filluan të harxhohen. Pasi që nuk kam dashur aq shpejt të kthehem në Palestinë dhe sigurinë e shtëpisë së dajës tim, fillova të interesohem për të siguruar mjete të tjera për ekzistencë.

Shoku im prej Jerusalemi dr. Haan ma kishte dhënë porosinë e shkruar për njëfarë njeriu biznesmen në Kajro. Shkova tek ai që të më japë ndonjë këshillë. U tregua se ai është shpirtmirë, holandez i dashur me interesim intelektual që larg e kalon fushën e tij personale të aktiviteteve. Prej letrës së Jacob Haanit e mori vesht se jam korrenspondent i Frankfurter Zeitungut; e kur ia tregova, në kërkesë të tij, disa artikuj që sapo i kisha përgatitur, ai i çoi vetullat nga habia:

“Më thuaj, sa vjet i ke?”

“Njëzetedy”.

“Atëherë, të lutem, më thuaj edhe diçka: kush ju ka ndihmuar në këta artikuj? Haani?”

E bëra buzën në gaz. “Natyrisht jo. I kam shkruar vetë. Unë përherë punën time e bëj vetë. Por pse dyshoni në këtë?”

Ai e tundi kokën sikur me qenë i habitur: “Mirëpo kjo është e çuditshme… Ku jeni aftësuar të shkruani gjëra të këtilla? Si arrini që në gjysmë të fjalisë t’iu jepni gjërave gati kuptim mistik të cilat në mënyrë të qartë janë aq të përditshme?”

Kam qenë i përkdhelur pamasë, kurse vetrepsektimi im u shtua në pajtim me të. Gjatë bisedës sonë u tregua se miku im i sapo njoftuar nuk ka vend të lirë në punën e vet individuale, por ndoshta sikur të ishte në gjendje të më vendosë te ndonjë firmë egjiptiane me të cilën punon.

Zyra ku më dërgoi ai ishte në njërën prej lagjeve të vjetra të Kajros, jo shumë larg prej vendit ku banoja unë; rrugicë e ngushtë e ndytë anembanë me shtëpitë e dikurshme të aristokratëve tash të shndërruara në zyra dhe banesa të lira. Punëdhënësi im i ardhshëm, egjiptiani i moshuar, tullac, me fytyrë lëkurërjepur të pjekur me kohë, kishte nevojë për nëpunës me honorar i cili do ta udhëhiqte korrespondencën franceze; arrita ta bindi se do të mund ta kryej detyrën edhe pse nuk kisha kurrfarë përvoje pune. Shpejt u morëm vesh. Do të punoja vetëm tre orë në ditë; pagesa do të ishte përkatësisht e ulët, por e mjaftueshme ta paguaj qiranë dhe të jetoj në kohëzgjatje të pacaktuar me bukë, tëmbël dhe ullinj.

Ndërmjet banesës sime dhe zyrës së punës ishte pjesa e qytetit të Kajros me shumë bordelë – labirinth i ngatërruar i rrugicave ku prostitutet e vogla dhe të mëdha i kalonin ditët dhe netët e tyre. Pasdite, kur shkoja në punë, rrugicat ishin të zbrazëta dhe mbretëronte qetësi. Në hije të ndonjë strofke mund të shihej trupi i gruas i shtrirë shkujdesshëm, pranë tavolinave të vogla para kësaj apo asaj shtëpie vajzat rehat pinin kafe me mjekroshët seriozë dhe bisedonin, siç dukej me plot seriozitet, mbi gjërat për të cilat do të thoja se janë larg çdo përmallimi dhe harrese fizike.

Mirëpo, në mbrëmje, kur kthehesha në shtëpi, lagjeja ishte më e zgjuar se kurdo herë tjetër, oshëtonte me akordet e buta të lautave dhe daulleve arabe dhe qeshjet e grave. Kur të shkonit nën shkëlqimin e llambave të shumënumërta elektrke dhe fenerëve me ngjyra të ndryshme, në çdo hap do t’ju pështillej dura e butë rreth qafës; dora mund të ishte e errët ose e bardhë – por ajo përherë vringëllonte me zinxhirë dhe bylyzykë të artë e argjendtë dhe përherë e erosur me mushk, parfum të rëndomtë dhe trupin e ngrohtë njerëzor. Duhej të jesh shumë i vendosur për tu liruar pre të gjitha këtyre thirrjeve dhe përqafimeve buzëqeshura “ja habibi” (ah i dashur) dhe “sadatak” (fati yt). Duhej të kalonit ndërmjet ektremiteteve vezulluese që më shumë kanë qenë lakmuese dhe tërheqëse për shikim dhe ju përmallonin me rrumbullakësitë e tye motivuese. I trë Egjipti ndeshej me ty; Maroko, Algjeria, si dhe Sudani dhe Nubia, pastaj Arabia, Armenia, Siria, Irani… Njerëzit në kostume të gjatë, të mëndafshit rrinin ulur njëri pranë tjetrit në bangat përgjatë mureve të shtëpisë, të përmalluar këndshëm, duke qeshur, duke iu lëshuar fjalë vajzave ose qetë duke thithur nargjilët e tyre. Ata nuk ishin të gjithë “mushteri”: shumë prej tyre kishin ardhur të kalojnë një-dy orë të rehatshme në disponimin e rrethit jokonvencional argëtues… Ndonjëherë duhej patjetër të tërhiqesh para dervishit zhelan nga Sudani, i cili i këndonte këngët e tij lypësi me fytyrë në dalldi dhe me duart e zgjatura drejt. Retë e temjanit prej kemtari që e lëkund shitësi i parfumeve në rrugë ua puhit fytyrën. Ndonjëherë dëgjoni duke kënduar në kor dhe filloni të kuptoni domethënien e disa zërave valvitës arabë… Sërish prej fillimit dëgjoni çurlikimën e pastër të zërave të kënaqësisë – kënaqësisë ndijore të këtyre vashave (sepse ato padyshim kënaqeshin) në fustanët e tyre prej mëndafshit të hollë, ajdës, pëlhurës ose kumashit me ngjyrë të kaltër të çelë, të verdhë, të kuq, të gjelbërt, të bardhë, të shkëlqyer ari – kurse qeshja e tyre sikur pupas me hapa të vegjël maceje nëpër trotuarin prej kalldrëmi, duke u ngritur dhe ulur, e pastaj duke u rritur sërish me gojë tjera…

Si mundnin vetëm të qeshen këta egjiptianë! Sa të gëzueshëm ata shkonin rrugëve të Kajros duke ecur plot entuziazëm në galabitë e tyre të gjata, që iu ngjanin këmishave, me vija në të gjitha ngjyrat e ylberit, pa brenga, pa djallëzime – kështu që mund të mendohej se e gjithë varfëria, pakënaqësia dhe trazirat politike merren seriozisht vetëm në kuptimin relativ. Përmallimi rrëmbyes, eksploziv i këtyre njerëzve sikur përherë ishte i gatshëm që, pa kurrfarë kalimi të dukshëm, t’ia lëshojë vendin kthjelltësisë së përkryer dhe bile gjakftohtësisë, sikur asgjë nuk ka ndodhur kurrë dhe kurgjë nuk ka të keqe. Për shka të kësaj, shumë evropianë i kanë konsideruar (e sigurisht i konsiderojnë edhe tash) arabët sipërfaqësorë. Bile edhe atëherë, në fillim, e kam kuptuar se kjo urrejtje ndaj arabëve doli nga përpjekjet e Perëndimit t’i mbivlerësojë përmallimet të cilat duken “të thella”, kurse ta shpallë “sipërfaqësore” të gjithë atë çka është e lehtë, e gjallë, e papeshuar. Arabët, e kam nuhatur, kanë mbetur të lirë prej atyre shtypjeve dhe tendosjeve të brendshme aq karakteristike për Perëndimin. Atëherë, si mund t’i zbatojmë kriteret tona në to? Po qe se janë dukur sipërfaqësore, ajo ndoshta është për atë se përmallimet e tyre pa vështirësi derdhen në sjelljet e tyre. Mbase edhe ata, nën presionin e “perëndimizimit”, shkallërisht do ta humbin lumturinë e drejtpërdrejtë të kontaktit të vet me realitetin; sepse edhe pse ky ndikim perëndimor ka vepruar në shumë mënyra si motivacion dhe element mbarësues në mendimin bashkëkohor arab, ai në mënyrë të pashmangshme ka synuar që tek arabët të shkaktojë problemet e njëjta të mundimshme të cilat mbizotëronin me skenën shpirtërore dhe shoqërore të Perëndimit.

Përtej rrugës së shtëpisë sime, aq afër sa që gati keni mund ta arrini, ka qenë një xhami me munare të vogël prej të cilës pesë herë në ditë jehonte thirrja për namaz. Njeriu me turban të bardhë do të paraqitej në galeri, i çonte duart e veta dhe fillonte: “Allahu ekber – Allahu është më i madhi. Dëshmoj se Muhammedi është i dërguar i Zotit…” Ashtu si rrotullohej ndaj katër anëve të botës, toni i zërit të tij ngjitej lartë, rritej në melodi të qartë, duke i nxjerrë zërat e thellë, me fyt, të gjuhës arabe, duke lëvizur, duke përparuar dhe duke u tërhequr. Zëri ka qenë bariton i thellë, i butë dhe u fuqishëm, i aftë për distanca të mëdha; por mund të vërehej se dalldia e bënte aq të bukur, e jo arti.

Kjo thirrje e muezinit ka qenë motiv i ditëve dhe mbrëmjeve të mia në Kajro – pikërisht ashtu siç ka qenë edhe në qytetin e vjetër të Jerusalemit dhe ka qenë e caktuar të mbetet në të gjitha udhëtimet e mia të mëvonshme nëpër tokat muslimane. Kumbonte çdokund njësoj, përkundër të gjitha dallimeve të dialektit dhe intonimit që kanë mund të jenë të qartë në të folmen e përditshmërisë njerëzore; zëri i njëjësuar i cili më ka shtyrë ta kuptoj, ato ditë në Kajro, sa i thellë është uniteti i brendshëm i të gjithë muslimanëve, kurse sa artificiale dhe të parëndësishme janë vijat kufizuese midis tyre. Ata kanë qenë një në mënyrën e vet të të menduarit dhe të gjykuarit çka është e drejtë dhe çka është e shtrembët, dhe një në të koceptuarit e vet në lidhje me atë se në çka përbëhet jeta e mirë.

Më dukej se për herë të parë kam hasur bashkësinë në të cilën afërsia midis njerëzve nuk është pasojë rastësie e interesave të përbashkëta racore dhe ekonomike, por diç shumë më e thellë dhe shumë më stabile; afërsia e pikëpamjeve të përbashkëta e cila i ka menjanuar të gjitha barierat e vetëmsisë midis njerëzve.

Në verë të 1923, i pasuruar me të kuptuarit më të mirë të jetës dhe politikës së Lindjes së Mesme, u ktheva në Jerusalem.

Përmes shokut tim të mirë Jacob Haanit u njoftova me Emirin Abdullah nga Transjordania fqinje, i cili më thirri ta vizitoj vendin e tij. Atje për herë të parë kam parë vendin e vërtetë beduinas. Kryeqyteti, Amani, është ndërtuar në rrënimet e Filadelfisë, koloni greke e Ptolomeut Filadelfus, e cila në atë kohë ka qenë qytezë me diç mezi më tepër se gjashtë mijë banorë. Rrugët e tij ishin plot me beduinë, beduinë të vërtetë prej shkretëtirës së lirë, e cila rrallë shihej në Palestinë, luftëtarë të lirë dhe kultivues të deveve. Kuajt e bukur galoponin rrugëve; çdo njeri ishte i armatosur, duke bartur kamë të ngjeshur për brezi dhe pushkë në krahë. Qetë e mbrejtura të vendasve të cilët aty u vendosën pasi që rusët e nënshtruan atdheun e tyre në shekullin nëntëmbëdhjetë, rëndë tërhiqeshin nëpër bazar, i cili, edhe pse mjaft i vogël, ishte plot tollovi dhe përzierje që i ka hije një qyteti shumë më të madh.

Mbasi nuk kishte ndërtesa të përshtatshme në qytet, Emiri Abdullah atëherë jetonte në kamp nën tendë, në bregoren prej së cilës shtrihej shikimi drejt Amanit. Tenda e tij ka qenë diç më e madhe se të tjerat dhe përbëhej prej disa dhomave të formuara me ndihmën e zdatkut prej pëlhurës së tendës, jashtëzakonisht të thjeshta. Në njërën prej tyre lëkura e zezë e ariut paraqitte shtratin në dysheme në qoshe; në dhomën pritëse disa shala devesh mjaft të bukura me mollëza të skalitura argjendi shërbenin si mbështetje kur do të rrihej ulur në qilim.

Kur kam hyrë me dr. Riza Teufikbeun, këshilltarin kryesor të Emirit, në tendë e kam takuar vetëm shërbëtorin e zi, boll mirë të veshur në armaç, me kamë ari të ngjeshur për brezi. Riza Teufikbeu ishte turçeli, dikur profesor universiteti, kurse gjatë tre vjetëve, para Kemal Ataturkut, ka qenë ministër për arsim në qeverinë turke. Emiri Abdullah, më tha ai, do të kthehet për disa minuta; pikërisht në këtë moment është duke kuvenduar me disa kryeparë beduinë mbi invazionin e fundit prej Nexhdit në Transjordaninë Jugore. Ata vehabitë prej Nexhdi, më sqaroi dr. Rizau, në Islam lozin rolin e ngjashëm me rolin e reformatorëve puritanë në botën krishtere, pasi që ashpër e kundërshtojnë çdo adhurim të shenjtarëve dhe shumë bestytni mistike të cilat janë futur në Islam gjatë shekujve; ata po ashtu janë armiqë të papajtueshëm me familjen sherifiane, kryepar i të cilës ka qenë babai i Emirit, mbreti Husein nga Hixhazi. Sipas mendimit të Riza Teufikbeut, pikëpamjet religjioze vehabite nuk mund të hudhen lehtë; ata, në realitet, më shumë i janë afruar frymës kur’anore se sa pikëpamjet të cilat mbizotërojnë në masat e shumicës së vendeve tjera muslimane, andaj për këtë arsye gjatë kohës mund të kenë ndikim të volitshëm në zhvillimin kulturor islam. Fanatizmi skajor i këtyre njerëzve, megjithatë, ngapak ua ka rënduar muslimanëve tjerë që plotësisht ta vlerësojnë lëvizjen vehabite, kurse kjo mungesë, theksoi ai, mund të jetë i mirëseardhur për “disa”, për të cilët uniteti i mundshëm i popujve muslimanë është rrugëdalje e mrekullueshme.

Diç më vonë hyri Emiri – njeri i moshës katërdhjetë vjeçe, me shtat mesatar, me mjekër të shkurtër blonde – duke ecur butë në papuçet e vogla, të zeza prej lëkurës së lyer me vernik, i veshur me tesha të lehta arabe prej mëndafshit të bardhë shushuritës me gati abajën e bardhë të tejdukshme prej leshi mbi to. Ai tha:

“Ehlen ve sehlen” – dhe kjo ka qenë hera e parë që kam dëgjuar këtë përshëndetje të këndshme arabe.

Në personalitetin e Emirit Abdullah kishte diçka tërheqëse dhe gati mahnitëse, njeri me kuptim vizuel për humor, ngrohtësi në shprehje dhe gatishmëri për spirituozitet. Nuk ka qenë vështirë të shihet pse ka qenë aq i dashur në atë kohë te populli i vet. Edhe pse shumë arabë nuk kanë qenë të kënaqur me rolin e tij në kryengritjen kundër turqve të cilën e udhëhoqi familja Sherif, e që e nxitën britanezët, andaj këtë e konsideronin tradhti ndaj muslimanëve, ai prapseprapë arriti njëfarë autoriteti duke përkrahur çështjen arabe kundër cionizmit; tashmë duhej të vijë dita kur kthesat dhe bastardhimet në politikën e tij do ta bëjnë emrin e tij që të urrehet në tërë botën arabe.

Duke pirë kafet prej filxhanëve të vegjël që na i ofroi shërbëtori i zi, bisedonim – me ndihmën e kohëpaskohshme të dr. Rizait, i cili rrjedhshëm e folte frngjishten – për vështirësitë administrative në këtë vend të ri të Transjordanisë, ku secili ishte mësuar të bajë armë dhe t’iu nënshtrohet vetëm ligjeve të fisit të vet. “Por”, tha Emiri, “arabët kanë mjaft arsye të shëndoshë; bile edhe beduinët tash fillojnë ta kuptojnë se duhet patjetër t’i lëshojnë rrugët e vjetra arbitrare po qe se dëshirojnë të jenë të lirë prej dominimit të huaj. Armiqësitë ndërfisnore për të cilat është dashtë aq shpesh të dëgjosh tash shkallërisht qetësohen”.

Filloi t’i përshkruajë fiset e padëgjueshme, shqetësuese beduine të cilat grinden në mes vete nën pretekstin më të vogël. Armiqësitë e tyre fisnore shpesh herë kanë vazhduar gjeneratë pas gjenerate, kurse ndonjëherë, janë bartur prej babës në djalin, bile edhe me shekuj, duke shkatuar gjakderdhje të reja dhe hidhërime të reja pasi që shkaku fillestar ishte harruar. Ka qenë vetëm një rrugë që të arrihet deri te zgjidhja paqësore: nëse djaloshi i fisit dhe familjes së viktimës së fundit e grabitë një vajzë prej fisit dhe familjes së fajtorit dhe martohet me të. Gjaku i natës martesore – gjaku i fisit të vrasësit – simbolikisht, dhe përfundimisht, shpaguan gjakun i cili është derdhur në vrasje. Ka ndodhur që dy fise gati janë zhytur në hakmarrjen e gjakut e cila ka vashduar me gjenerata duke shterur fuqitë e të dy palëve. Në rastin e tillë “grabitjen” shpesh herë e ka rregulluar ndërmjetësuesi nga fisi i tretë.

“Unë kam vepruar bile më mirë se kjo”, më tha Emiri Abdullah. “Kam themeluar ‘komisione të drejta për armiqësinë e gjakut’ të përbëra prej njerëzve besnikë të cilët udhëtojnë nëpër vendin tonë dhe rregullojnë kidnapime simbolike dhe martesa midis fiseve armiqësore. Por” – këtu sytë e tij shkëlqyen – “përherë ua kam theksuar anëtarëve të komisioneve të jenë shumë të kujdesshëm në zgjedhjen e vajzës, sepse nuk do të dëshiroja të vijë deri te armiqësia e brendshme familjare për shkak dëshpërimit të mundshëm të dhëndërit…”

Një djalosh dymbëdhjetë vjeçar u paraqit pas stomi, vrapoi nëpër dhomën e mugët të tendës me hapa të shpejt, pa zhurmë dhe kërceu pa zengji mbi kalin që ngrehej, jasht tendës, derisa shërbëtori e mbante të gatshëm; ai ishte Tali, djali më i madh i Emirit. Në trupin e tij të hedhur, në kërcimin e tij të shpejt mbi kalë, në sytë e tij shkëlqyes e pashë sërish atë lidhje të drejtpërdrejtë me jetën time personale e cila aq shumë e ndanë arabin nga e gjithë ajo që kam ditur në Evropë.

Kur e hetoi admirimin tim të haptë ndaj djalit të tij, Emiri tha: “Ai, si çdo fëmijë tjetër arab, rritet vetëm me një mendim: liria. Ne arabët nuk konsiderojmë se jemi pa të meta dhe gabime; por ne dëshirojmë t’i pranojmë gabimet tona para vetes sonë dhe kështu mësohemi t’iu shmangemi atyre – pikërisht ashtu sikur rritet druri duke u rritur ose sikur uji duke rrjedhur e gjenë drejtimin e kahjes së vet. Ne nuk dëshirojmë të na udhëheqin kah urtësi ata të cilët atë vetë nuk e kanë – ata të cilët kanë vetëm fuqi, topa, të holla dhe vetëm dijnë si t’i humbin shokët që kanë mund shumë lehtë t’i mbajnë…”

Nuk kam pasur për qëllim të qëndroj përherë në Palestinë; përsëri më ndihmoi Jacob Haani. Pasi që edhe vetë ka qenë gazetar i pranuar autoritativ, ka pasur shoqëri në mbarë Evropën. Rekomandimi i tij më siguroi kontratën me dy revista të vogla; njëra në Holandë, kurse tjetra në Zvicër, për një sërë artikujsh të cilët do të paguheshin në para të Hollandës, në realitet, të Zvicrës. Mbasi këto ishin revista krahinore pa autoritet të madh, nuk kanë mund t’i lejojnë vetes të paguajnë honorar të majmë; por për mua, nevojat e të cilit ishin të thjeshta, paratë të cilat i kam pranuar prej tyre kanë qenë plotësisht të mjaftueshme ta financojnë udhëtimin tim të planifikuar nëpër Lindjen e Afërt.

Së pari kam dashur të shkoj në Siri, megjithatë, pushteti francez, sapo kohë më parë ishte vendosur aty midis popullit armik, nuk kishte dëshirë t’i japë vizë austriakut “ish armikut”. Kjo ishte një goditje e rëndë, por nuk kam mund të bëj asgjë; kështu që vendosa të shkoj në Haif dhe atje të hypi anijen për në Stamboll, i cili gjithqysh ka qenë i inkuadruar në programin tim.

Në tren prej Jerusalemi deri në Haif më goditi një fatkeqësi e madhe; e humba pallton me kuletën dhe pasaportën. E gjithë ajo çka më mbeti ishin ca para të imta argjendi në pantallone. Për udhëtimin në Stamboll, në rrethana të tilla, nuk mund të bëhej fjalë pa pasaportë dhe pa të holla. Më mbeti të kthehem në Jerusalem vetëm me autobus; biletën e udhëtimit do të duhej ta paguaj pas kthimit me para të huazuara, si zakonisht, prej Dorianit. Në Jerusalem duhej patjetër të pres me javë që të marr pasaportë tjetër prej konzullatës austriake në Kajro (sepse atëherë nuk ka pasur në Palestinë) dhe ato pak para që duhej të më vijnë prej Holande dhe Zvicre.

Ashtu edhe ndodhi të nesërmen në mëngjes u gjeta në stacionin e autobusëve në paralagjen e Haifes. Bisedimet rreth pagesës së biletës qenë përfunduar. Kishte edhe një orë që autobusi të nisë, dhe që ta harxhoj kohën, ecja lartë-poshtë përgjatë rrugës, thellë i pikëlluar në vetveten dhe fatin i cili më detyronte në një tërheqje të tillë degraduese. Pritja është përherë gjë e keqe, kurse mendimi rreth kthimit në Jerusalem, i mundur, me bishtin e kërrusur, ishte mjaft i dhimbshëm – aq më tepër nga se Doriani ishte përherë i dyshimtë në aspektin e aftësive të mia se do t’i realizoj planet e mia me një sasi aq të mjerueshme të parave. Veç kësaj, tash nuk do ta shihja Sirinë, kurse Zoti e din se a thua ndonjëherë sërish do të vija në këtë vend të botës. Natyrisht, gjithmonë ka pasur mundësi që më vonë Frankfurter Zeitungu ta financojë udhëtimin tjetër në Lindjen e Mesme, kurse një ditë francezët do të mund t’ua hiqnin ndalesën ish armiqëve; por kjo nuk ishte e sigurtë, kurse në ndërkohë unë nuk do ta shihja Damaskun… Pse, e pyeta veten i hidhëruar, më është ndaluar mua Damasku?

A thua me të vërtetë ka qenë i ndaluar? Natyrisht – nuk ka pasaportë, nuk ka para. Por, a thua do të ishte absolutisht e domosdoshme të kihet pasaportë dhe para…?

Me të arritur këtu në mendimet e mia, befasisht u ndala. Do të mundej, sikur të kesh mjaft guxim dhe duke shfrytëzuar mikëpritjen e fshatarëve arabë, të udhëtosh në këmbë; ndoshta do të mundej disi me e kaluar kufirin fshehurazi duke mos u brengosur për pasaportat dhe vizat…

Para se të kisha qenë i vetëdijshëm për këtë, vendimi u pat marrë: shkoj në Damask.

Kanë mjaftuar disa çaste që atyre të autobusëve t’ua sqaroj se e kam ndërruar mendimin dhe se nuk shkoj në Jerusalem. Më duhej edhe aq kohë që t’i ndërroj teshat dhe të veshi tesha të kaltërta pune dhe kufinë arabe (mbrojtjen më të mirë të mundshme prej diellit arab); ta rrasi në trastë atë më të domosdoshmen dhe ta rregulloj që trasta ime t’i dërgohet me kundërpagesë Dorianit. Pastaj u nisa në udhëtimin tim të gjatë për në Damask.

Ndjenja e pashmangshme e lirisë e cila më përmbushte nuk mund të dallohej prej lumturisë. Kam pasur vetëm ca para të imta në xhep. U nisa në një punë ilegale e cila mund të më çonte në burg. Problemi i kalimit të kufirit ka qenë para meje në pasigurinë e paqartë; çdo gjë kam vënë në rrezik të shkathtësisë sime, por vetëdija se çdo gjë kam vënë në një letër më bënte të lumtur.

Kam shkuar rrugës drejt Galilesë. Pasdite rrafshina e Esdrelonit shtrihej në të djathtë nën mua, e ngjyrosur lara-lara me dritë dhe hije. Kam kaluar nëpër Nazaret dhe para se të më zë nata kam arritur në një katund arab në hije të drurit të biberit dhe selvisë. Para dyerve të shtëpisë së parë rrinin ulur disa burra dhe gra. U ndala, pyeta se a është kjo Er-Rajna dhe pasi pranova përgjegjje pozitive pikërisht dashta të nisem kur një grua më thirri:

“Zotëri, a nuk do të freskohesh?” – dhe, sikur ia qëlloi se jam i etshëm, ma zgjati shtambën me ujë të ftohtë. Mbasi piva derisa u ngopa, njëri prej burrave – sigurisht burri i saj – më pyeti:

“A dëshiron ta ndajsh bukën me ne dhe ta kalojsh natën te ne?”

Nuk më pyetën se kush jam, ku shkoj dhe çka punoj, kurse e kalova natën tek ata si musafir i tyre.

Të jesh musafir i ndonjë arabit – bile edhe fëmijët e shkollës dëgjojnë për atë në Evropë. Të jesh musafir i ndonjë arabit do të thotë të hyjsh për disa orë, për një kohë, me të vërtetë dhe plotësisht, në jetën e njerëzve të cilët dëshirojnë të bëhen vëllezërit dhe motrat tua. Kjo nuk është vetëm traditë fisnike e cila iu mundëson arabëve të bëhen mikpritës në një mënyrë aq të përzemërt; kjo është liria e tyre e brendshme. Ata janë aq të lirë prej dyshimeve ndaj vetvetes sa që mund lehtë t’ia hapin jetët e tyre njeriut tjetër. Nuk kanë nevojë për kurrfarë sigurie të rrejshme të mureve të cilët në Perëndim çdokush i ndërton midis vetes dhe fqiut të tij.

Darkuam së bashku, burrat dhe gratë, duke qëndruar ulur këmbë mbledhur në hasër rreth një sahani të madh të mbushur me qull prej gruri të bluar trashë me tëmbël. Nikoqirët e mi shkëputnin copa të vogla prej pogaçave të mëdha të bukës, si letër të holla, me të cilat në mënyrë të shkathtë e rrëmbenin qullin bile edhe duke mos e prekur me gishtat e tyre. Mua më dhanë lugë; por unë e refuzova dhe u mundova, jo pa sukses, dhe qartë duke i kënaqur shokët e mi, ta imitoj mënyrën e tyre të vetme, mënyrën e hajeve fisnike.

Kur u shtrimë të flejmë – dymbëdhjetë vetë në një dhomë të vetmen – i zgurdullova sytë në trerët e drunjtë mbi mua në të cilët qëndronin varur vargjet e biberëve të thatë dhe patëllxhanëve të zi, në separe të shumënumërta në mure me gjërat e nevojshme të kuzhinës prej bronci dhe toke, në trupat e burrave dhe grave që ndodheshin në gjumë dhe e pyeta veten se a thua edhe në shtëpinë timë do të mund ndonjëherë të ndjehesha më te shtëpia.

Në ditët vijuese, sikur ndryshku të zeza malet judaike, me hijet e tyre të përhimta në të kaltërt dhe ngjyrë vjollce, shkallërisht kaluan në bregore më të pasura dhe më të gëzuara të Galilesë. Burimet dhe përrenjtë papritmas janë paraqitur. Vegjetacioni filloi të bëhet më i pasur. Në grupe janë paraqitur ullinj në kurora të pasura dhe selvi të larta, të errta; lulet e fundit të verës ende mund të shiheshin në shpatiet e kodrinave.

Ndonjëherë kam shkuar me grahësit e deveve dhe jam kënaqur në ngrohtësinë e tyre të rëndomtë; do të pinim ujë prej matares sime, thithnim cigaren së bashku, pastaj do të vazhdoja vetë. Netët i kaloja në shtëpitë arabe dhe me ta haja bukë. Me ditë kam shkelur nëpër gurrën e letargjisë rreth liqenit Hul i cili është sikur pasqyrë prej metali. Mjegulla e hollë argjendi, e skuqur butë prej rrezeve të diellit të mbrëmjes, qëndronte pezull mbi ujë. Pranë brigjeve jetonin peshkatarët arabë nëpër kasolle të ndërtuara prej hasrave të kallamit të mbështjelluar dobët rreth skeletit prej degëve. Kanë qenë mjaft të varfër – por nuk dukej se iu duhej diçka më tepër se kasollet e tyre të tejdukshme, ca tesha të zbardhura në supet e tyre, ca grushta grurë që të bëjnë bukë dhe peshqi të cilët vetë i gjuajnë; e prapseprapë, si duket, kanë pasur mjaft t’i ofrojnë udhëtarit të hyjë dhe të ha me ta.

Pika më veriore e Palestinës ka qenë kolonia hebraike Metulla e cila, siç kam qenë i njoftuar më parë, ka qenë një lloj zone kufitare ndërmjet Palestinës britanike dhe Sirisë franceze. Në bazë të marrëveshjes në mes dy qeverive, kjo dhe dy koloni fqinje është dashur së shpejti t’i bashkangjiten Palestinës. Gjatë kohës së atyre disa javëve kalimtare Metullën nuk e ka mbikqyrë në mënyrë efikase asnjëra qeveri, prandaj më dukej vend ideal prej të cilit mund të depërtoj në Siri. Tashmë vonë e kam marrë vesh se pasaportët prej udhëtarëve i kërkojnë vetëm në rrugët kryesore. Më thanë se kontrolla siriane është mjaft rigoroze; ka qenë praktikisht e pamundshme të arrish larg e të mos ju ndalin xhandarët. Pasi që Metulla zyrtarisht ende konsiderohej pjesë e Sirisë, të gjithë banorët e moshërritur kanë pasur, sikur edhe tjetërkund në vend, letërnjoftimi të cilën ua jep pushteti francez. Puna ime parësore ka qenë që ta gjej një letër të tillë për vete.

Me kujdes jam informuar dhe më në fund më sollën deri te shtëpia e një njeriu i cili do të mund të jetë i gatshëm të heq dorë prej letërnjoftimit të vet për kompenzimin e caktuar. Ai ishte trupmadh, tredhjetë vjeçar dhe ashtu i përshkruar në dokementin e zhubrosur dhe të përlyer të cilin e nxori prej xhepit në krahëror; por pasi që në të nuk kishte fotografi, problemi nuk ishte i pazgjidhshëm.

“Sa kërkon për atë?”, e pyeta unë.

“Tre funta”.

Prej xhepit i mora të gjitha paratë e metalta që i kisha dhe i numërova: kishte pesëdhjetepesë piasterë, do të thotë diç më tepër se gjysmë funte.

“Kjo është e gjithë çka kam”, i thash, “ e pasi që duhet patjetër të mbaj diç për udhëtimin e mëtejmë, nuk mund t’iu japë më tepër se njëzet piasterë” (që saktësisht përbënin të pesëmbëdhjetën e asaj që ai kërkoi).

Mbas pazarllëkut disa minutësh u morëm vesh për tredhjetepesë piasterë dhe dokumenti u bë i imi. Përbëhej prej fletës së shtypur me dy kolona – njëra franceze e tjetra arabe – ku ishin të futura të dhënat gjegjëse me të zezë në vijat e vizatuara. “Përshkrimi individual” nuk më brengoste shumë sepse, siç është zakon te përshkrimet e tilla, ai ishte në mënyrë të shkëlqyeshme i papërcaktuar. Por, vjetët ishin të futura: tredhjetenëntë – derisa unë kisha njëzetetre vjet, kurse dukej se kam njëzet. Bile edhe polici më i pakujdesshëm menjëherë do ta hetonte mospajtimin; andaj duhej ndryshuar vjetët e regjistruara. Së paku të ishin regjistruar vetëm në një vend, ndryshimi nuk do të ishte aq i rëndë; por fatkeqësisht ishin të regjistruara edhe frengjisht edhe arabisht. Me gjithë kujdesin më të madh kam arritur falsifikimin më të pabesueshëm; çdokush me sy në kokë do ta kishte të qartë se të dhënat në të dy kolonat janë të ndryshuara. Mirëpo nuk kisha rrugëdalje tjetër. Duhej patjetër të mbështetem në fatin tim dhe pakujdesinë e xhandarëve.

Të nesërmen herët në mëngjes shoku im i punës më përcolli deri te gryka e malit pas fshatit, mi tregoi disa shkëmbinj në largësi prej disa qindra metrash dhe tha: “Atje është Siria”.

Kalova nëpër grykën e malit. Edhe pse ishte herët, ishte shumë nxehtë. Patjetër të ishte nxehtë edhe për plakën arabe e cila qëndronte ulur nën dru afër shkëmbinjve pas të cilëve shtrihej Siria; më thirri me zë të dobët, të ngjirur:

“A do t’i japish, biro, një hurbë ujë plakës?”

Ia dërgova mataren që sapo e kisha mbushur dhe ia dhash. Piu me makutëri e pastaj ma ktheu duke thënë:

“Zoti të bekoftë, biro, Ai të ruajt dhe të çoftë atje ku të do zemra”.

“Ju falënderit, nënë, nuk dëshiroj më tepër asgjë”. Kur u ktheva dhe e shikova atë, e pashë se si buzët e plakës lëvizin sikur gjatë lutjes dhe ndjeva një ngazëllim të çuditshëm.

Arrita deri te shkëmbinjtë dhe i kalova; tash ndodhesha në Siri. Lugina e gjerë, lakuriqe shtrihej para meje; larg në horizont i pashë konturat e drunjve dhe diç që gjasonte në shtëpia; ai duhet të jetë qyteti Benias. Nuk më pëlqeu pamja e kësaj lugine e cila nuk ofronte as drunj as shkurre pas të cilëve do të mund të fshihej, kurse kjo, aq afër kufirit, lehtë mund të ishte e nevojshme. Por nuk kishte rrugëdalje tjetër. Ndjehesha sikur që ndjehemi ndonjëherë në ëndërr në të cilën duhet të shkojmë lakuriq nëpër rrugën plot njerëz…

Ishte gati dreka kur arrita deri te një përrua i cili e ndante luginën më dysh. Kur u ula t’i zbathi këpucët dhe çorapët, i pashë në largësi katër kalorës që vinin drejt meje. Me pushkë mbi supe, dukeshin të kobshëm si xhandarë. Ata ishin xhandarë. Nuk kishte kurrfarë kuptimi të mundohem të iki; në këtë mënyrë e qetësoja veten se do të ndodh ajo çka duhet patjetër të ndodh. Po qe se më kapin tash, me siguri do të më japin disa goditje me kondak pushke dhe do të më përcjellin prap deri te Metulla.

E kalova përroin, u ula në anën tjetër të tij dhe fillova ngadalë t’i fshij këmbët duke pritur xhandarët të afrohen më afër. Ata erdhën dhe shikuan nga unë me dyshim, sepse, edhe pse isha i veshur me tesha arabe, ishte e qartë se jam evropian.

“Prej nga vjen?” – më pyeti vrazhdë njëri prej tyrë arabisht.

“Prej Metulle”.

“Ku po shkon?”

“Në Damask”.

“Pse shkon?”

“Ashtu, udhëtim për tu argëtuar”.

“A ke ndonjë dokument?”

“Natyrisht…”

E nxora letërnjoftimin tim, kurse zemra mu ngjit në fyt. Xhandari e hapi dokumentin dhe e shikoi – kurse zemra ime u kthye në vend dhe filloi sërish të rrahë; e pashë se dokumentin e mban mbrapsht, qartë se është i paaftë ta lexojë… Dy ose tre vula zyrtare të mëdha qartë e kënaqën sepse ai me mërzi e paloi dhe ma ktheu.

“Po, në rregull është. Shko”.

Në moment ndjeva një dëshirë që t’ia jap dorën, por pastaj mendova se më mirë është që marrëdhëniet tona të mbeten rreptësisht zyrtare. Të katërtit i kthyen kuajt dhe shkuan, kurse unë e vazhdova rrugën time.

Te Beniasi e humba rrugën. Ajo çka në hartën time ishte e përshkruar si “rrugë për automobilë” u tregua si rrugë mezi e dukshme e cila gjarpëronte nëpër shkretinë, tokë moçalike dhe nëpër përrenjë, kështu që më në fund u zhduk plotësisht te disa shkurre të mbuluara me zhavorr. U rrotullova rreth këtyre shkureve disa orë, lartë-poshtë, derisa më në fund, pasdreke, nuk i takova dy arabë me gomarë, të cilët bartnin rrushë dhe djath në Benias. Rruga që më kishte mbetur e kaluam së bashku; më dhanë rrushë për të ngrënë kurse u ndamë kur arritëm te bahçet e para në hyrje të qytetit. Përroi i kthjelltë, i ngushtë, i shpejtë gurgullonte pranë rrugës. U shtrina në bark, e zhyta kokën deri në veshë në ujin e ftohtë dhe piva, piva…

Edhe pse isha shumë i lodhur, nuk kisha për qëllim të mbetem në Benias, i cili si qyteti i parë në anën siriane, patjetër duhej të ketë stacion policor. Takimi im me xhandarët më qetësoi në aspektin e policëve të rëndomtë sirianë sepse mund të mendohej se shumica e tyre janë analfabetë dhe për atë nuk janë kadër ta zbulojnë falsifikimin tim; por stacioni policor me nëpunësin e vet do të ishte rrëfim në vete. Prandaj u nisa me hapa të shpejt rrugëve të ngushta dhe shkurtimoreve duke e kaluar rrotull rrugën kryesore tregtare ku me siguri një stacion i tillë mund të jetë. Në njërin prej sokaqeve dëgjova zëra zemërimi dhe zërin e njeriut si këndon në përcjellje të duartrokitjeve. I thelluar në të, u ktheva pas qoshit dhe u ndala: mu përballë meje, në largësi prej mezi dhjetë hapash, ishin dyert me mbishkrimin “Stacioni policor”, me disa policë sirianë, në mesin e tyre oficeri, të cilët rrinin ulur në karige në diellin e pasditës dhe kënaqeshin në muzikën e njërit prej shokëve të tyre. Ishte shumë vonë që të tërhiqem, sepse tashmë më kishin parë, kurse oficeri – sigurisht edhe ai sirian – më thirri:

“Hej, eja këndej!”

Më mbeti vetëm ta dëgjoj. U nisa ngadalë, e pastaj më shkëlqeu ideja. Duke nxjerrë fotoaparatin tim, njerëzishëm e përshëndeta oficerin frengjisht dhe vazhdova, duke mos pritur pyetjet e tij:

“Vij prej Metulle t’i bëj një vizitë të shkurtër këtij qyteti, por nuk do të isha kthyer me dëshirë e të mos e bëj këtu një fotografi me ty dhe shokun tënd, kënga e të cilit shumë më ka magjepsur”.

Arabët kanë dëshirë t’iu bësh lajka, kurse veç kësaj janë mjaft të gëzar kur i fotografon; kështu që oficeri pranoi me dëshirë dhe kërkoi që t’ia dërgoj fotografinë (gjë të cilën e bërë më vonë me përshëndetje). Më nuk i ra në mend t’i kërkojë dokumentet e mia. Në vend të saj më ofroi një filxhan me çaj të ëmbël dhe më dëshiroi rrugë të mbarë kur më në fund u çova të “kthehem prap në Metullë”. U ktheva rrugës nëpër të cilën kisha ardhur, bëra një qark rreth qytetit dhe vazhdova rrugën time drejt Damaskut.

Tamam dy javë pasi që e lëshova Haifin, arrita në katundin e madh, gati qytet, Maxhal Ashshams, i banuar kryesisht me druzë dhe një numër të vogël krishterësh. E zgjodha shtëpinë e cila dukej mjaft e pasur dhe i thash djaloshit i cili e hapi derën në trokitjen time se do të jem falënderues ta kaloj natën këtu. Me përshëndetjen e zakonshme “ehlen ve sehlen” dyert u hapën gjerë dhe pas disa çastesh isha i pranuar në familjen e vogël.

Mbasi tash isha thellë në Siri, me disa rrugë të mundshme që shpiejnë në Damask, vendosa t’i rrëfehem nikoqirit tim druzian dhe të kërkoj prej tij këshillë. Duke e ditur se asnjë arab nuk do ta tradhtonte kurrë musafirin e vet, të gjitha ia tregova haptas duke përfshirë edhe faktin se udhëtoj me letërnjoftim të rrejshëm. Më tha se do të ishte mjaft rrezik të shkoj rrugës kryesore sepse prej këtu e tutje patrullojnë xhandarët francezë, të cilët nuk do të më lejonin të kaloj ashtu lehtë siç e bënë atë sirianët.

“Mendoj se do ta dërgoj djalin tim me ty”, tha nikoqiri im duke treguar kah djaloshi i cili mi hapi dyert, “kurse ai do të udhëheqë nëpër male dhe do të ndihmojë t’iu shmangesh rrugëve”.

Pasi darkuam u ulëm në tarracën e hapur para shtëpisë dhe biseduam për rrugën që do të duhej ta ndjekim të nesërmen në mëngjes. Në prehërin tim ishte e shtrirë harta gjermane e Palestinës dhe Sirirsë në masën e vogël të cilën e kisha pru prej Jerusalemi dhe mundohesha që në të ta ndjeki rrugën të cilën ma tregonte shoku im druzian. Derisa në këtë mënyrë ishim të preokupuar me hartën, një njeri në uniformë të oficerit policor – me siguri sirian – u afrua duke kaluar rrugës së fshatit. U paraqit aq befasisht pas qoshit sa që mezi arrita ta paloj hartën por jo edhe ta fshehi prej shikimit të tij. Si duket më diktoi se jam i huaj sepse, pasi që e kaloi tarracën tonë duke ia tundur kokën nikoqirit, u kthye te qoshi tjetër dhe ngadalë u nisë drejt nesh.

“Kush jeni ju?”, më pyeti frengjisht, jo plotësisht me zë të ëmbël.

E përsërita rrëfimin tim të zakonshëm për atë se jam kolonist prej Metulle në udhëtim argëtues. Kur kërkoi ta shohë letërnjoftimin tim, duhej patjetër t’ia japë. I shikoi dokumentet me kujdes, kurse buzët e tij u shtrembëruan në të qeshur.

“E çka është ajo çka e mbani në dorë?” vazhdoi ai duke treguar në hartën e paluar gjermane. I thashë se ajo nuk është me rëndësi, por ai ishte këmbëngulës që ta shohë, e shpaloi me gishtat e shkathtë të njeriut të mësuar në përdorimin e hartave, i hodhi një shikim të shkurtër, e paloi me kujdes dhe ma ktheu me buzëqeshje. Pastaj tha në gjuhën e keqe gjermane:

“Gjatë kohës së luftës kam shërbyer në arminë turke krah për krahu me gjermanët”. Përshëndeti në mënyrë ushtarake, buzëqeshi edhe një herë dhe shkoi.

“Ai mendon se je gjerman. Ata i pëlqejnë, kurse i urrenë francezët. Ai nuk do të shqetësojë”.

Të nesërmen në mëngjes, në përcjellje të druzianit të ri, u nisa në marshin më të rëndë të jetës sime. Udhëtuam më se njëmbëdhjetë orë, vetëm me një ndërprerje prej rreth njëzet minutash në drekë, nëprë kodra gurore, nëpër gryka të thella, shtretër të thatë lumenjsh, sërish nëpër kodra, nëpër zhavorr; nëpër gurishten e mprehtë, përpjetë, tatpjetë, përpjetë, tatpjetë, derisa nuk e ndjeva se më nuk mundem të eci. Kur pasdite erdhëm deri te qyteti El-Katane në rrafshinën para Damaskut, isha plotësisht i rraskapitur, këpucët më ishin shkyer, kurse tabani më ishte ënjtur. Këtu kisha dëshirë ta kaloj natën, por shoku im i ri këtë e kundërshoi ashpër; aty pranë kishte jashtëzakonisht shumë policë francezë, e pasi që ai ishte qytet e jo fshat, nuk do të mund të gjeja lehtë bujtinë e të mos tërheq vëmendjen e tyre. Mundësia e vetme ishte të siguroj transport në ndonjë automobil që jepet me qira prej aty e deri në Damask. Ende i kisha me vete njëzet pjasterët (gjatë tërë rrugës prej Haifi nuk kam psur nevojë të harxhoj asnjë pare); njëzetë pjasterë rastësisht ishte pikërisht çmimi i biletës së udhëtimit deri në Damask.

Në zyrën e vjetër të qerraxhive, në sheshin kryesor të qytetit, më lajmëruan se do të duhet të pres rreth gjysmë ore deri në nisjen e automobilëve tjerë. U ndava me shokun tim udhërrëfyes, i cili më përqafoi si vëlla dhe menjëherë u kthye prap për në shtëpi. Duke ndejtur ulur, me trastën pranë vetes, pranë derës së zyrës, më mori gjumi në rrezet e diellit të pasditës së vonshme kur papritmas dikush më zgjoi duke më shkundur brutalish për supesh: xhandari si