Zeri Islam

Ndodh shpesh, varësisht prej rasteve dhe ndodhive teksa dëgjojmë njerëzit të thonë se:”Allahu e ka shkruar”, “Allahu ka bërë emer” “Allahu e ka caktuar” apo “ishte caktim i Allahut” etj.. Perdorimi i këtyre frazave në këso rastesh, është i lejueshëm dhe me vend. Pranimi i tyre paraqet një deklarim besimor të drejtë ndaj Allahut të madhëruar, anipse jo rrallëherë përdoren si shprehje rutinore, pa e ditur fare domethënien e vërtetë të tyre.
Shprehjet e këtilla zakonisht pasojnë edhe pas rasteve gëzimi edhe pas fatkeqësive. Për këtë arsye, është mjaft me rendësi të dimë se si është e mundur që një vepër (të mirë apo të keqe) që e bën njeriu atë t’ia atribuojmë Allahut, kur themi se “Allahu e ka caktuar” “Allahu e ka shkruar”, dhe kjo njëkohsisht të jetë e vërtetë dhe e drejtë. Përkujtoj se domethënia e këtyre frazave, bartë një natyrë tejet komplekse dhe të ndijeshme, më se dhe ndoshta do të duhej një studim më i gjatë dhe më me detale se sa ky. Por, megjithatë të kuptuarit e tyre, relativisht mund të arrihet vetëm pasi ta kemi lexuar tërë punimin.
Fakti se këto fraza kontekstualisht kanë të bëjnë me realizimin (procesin) e veprave të njerëzve, atëherë për t’i kuptuar ato dhe të ngjashme, kërkohet detyrimisht, në radhë të parë t’i njohim dhe t’i qartësojmë dy relacione bazë:
A) Allahu është Krijues i çdo gjëje,
B) Njeriu është “fitues” i veprës së vet e jo krijues i saj

A) Allahu është Krijues i çdo gjëje

Të krijuarit si proces, ndërsa reflekton një të vërtetë të madhe të doktrinës islame, atë të “kada-së” (përcaktimit të paraqenë) dhe “kader-it”, (ekzekutimit sipas përcaktimit të paraqenë), inkorporon në vete dy komponente karakterizuese:
1. “Gjithditurinë” ezelijje të Allahu xh.sh. për çdo gjë (para se ajo të ndodhë) që ka ekzistuar në të kaluarën që prej krijimit të gjithësisë, që ekziston në të tashmen dhe që do të ekzistojë në të ardhmen deri në Ditën e Kijametit, me një dije të hollësishme që përfshin absolutisht çdo imtësi. E tërë kjo identifikohet me “kada-në” e Tij, e cila nënkupton“Diturinë e Allahut të madhëruar dhe Vullnetin e Tij të lartmadhërishëm që në ezel (pa fillimësi), ndaj çdo gjëje që në kohën kur ato t’i krijojë të krijohen sipas kësaj dhe asaj cilësie” ; dhe
2. “Krijimin” se Allahu është Krijues i çdo gjëje që ka ekzistuar në të kaluarën, që ekziston në të tashmen dhe që do të ekzistojë në të ardhmen. Ndërsa kjo identifikohet me “kader-in” e Tij, i cili e ka domethënien e “të krijuarit apo të sjellurit në ekzistencë të gjërave nga ana e Allahut të madhëruar në pajtim të plotë me gjithëditurinë e Tij, me vullnetin e Tij të lartëmadhëruar dhe me (për)caktimin e Tij qysh në ezel (pafillimësi)” .

1. Argumentimi i ‘gjithditurisë’ së Allahut xh.sh. për çdo gjë

Cilësia “el-ilm”- dituria, është cilësi qeniesore e Allahut xh.sh. dhe ekziston nga vetë Qenia e të Lartëmadhërishmit. Allahu i Madhëruar është i cilësuar me cilësinë e dijes dhe Ai është absolutisht i gjithëdijshëm. Dija e Allahut nuk është sikurse dija e njerëzve. Njerëzit vazhdimisht pajisen me dije dhe i nënshtrohen transformimit nga mosdija totale (posa lindet) në dije relative. Ndërsa dija e Allahut është unikate e pandryshueshme dhe absolute. E kjo domethënë se dituria e tij përfshin në mënyrë absolutisht të detajizuar, që në ezel (pafillimësi) çdo gjë prej të mundshmeve (e kjo nënkupton gjithçka përveç Allahut) ende pa ndodhë krijimi i tyre. Nuk lejohet të thuhet se Allahu i di gjërat atëherë kur Ai dëshiron që t’i krijojë, apo pasi t’i krijojë. Absolutisht jo! Sepse nëse pohohet një gjë e tillë, atëherë cilësia e Allahut ‘el-ilm’ nuk qenka e përkryer dhe ezelijje, porse ajo qenka relative dhe mund të shtoheka akoma me kalimin e kohës!? Absurd. Nëse mendohet kështu, atëherë pranohet mendimi se Allahu njëherë na qenka i paditur, e pastaj po pajiska me dije. Estagfirullah! Një gjë e tillë assesi nuk lejohet për Madhërinë e Krijuesit, ngase “Allahu është i gjithdijshëm për çdo send”(El-Ahzab:40).
Dija e të Lartëmadhëruarit ndaj çdo gjëje, është në dy aspekte: në aspektin vertikal, duke depërtuar absolutisht në esencë të çdo gjëje, p.sh. te njeriu duke e njohur çdo mendim, ide, ndjenjë të tij, sikurse thotë Allahu i madhëruar:”Ne e kemi krijuar njeriun dhe e dimë se ç’pëshpëritë ai në vetvete dhe Ne jemi më afër tij se damari (që i rrah) i qafës së tij” (Kaf:16); dhe në aspektin horizontal duke përfshirë të shkuaren, të tashmen dhe të ardhmen e çdo gjëje, p. sh. te njeriu, ky aspekt nënkupton diturinë e Allahut në detaje ndaj tij, në të gjitha fazat, që nga faza e shpirtit, pastaj jetën në këtë botë, jetën në varreza, jetën në Ditën e Kijametit dhe çdo fazë tjetër pa dallim. I Lartëmadhëruari thotë: ”A nuk e ditën ata se Allahu e di fshehtësinë e tyre (në zemra), bisedën e tyre dhe se Ai (Allahu) i di të gjitha të fshehtat”(Et-Tevbe: 78). Në këtë ajet tregohet se dija e Zotit përfshinë të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen . Por, dija e Tij, për punët fjalët dhe çështjet e njerëzve është pasqyruese dhe jo imponuese, ashtu siç është pasqyra reflektuese e veshjes apo lëvizjeve tuaja, dhe nuk është ajo që ju bën të dukeni të tillë .

2. Argumentimi se Allahu është Krijues i çdo gjëje

Pasi e sqaruam gjithditurinë e Allahut, dalëngadalë kemi filluar t’i kuptojmë frazat se “Allahu e ka shkruar” “e ka caktuar” apo “ka bërë emer” do të thotë Allahu e ka ditur një akt të caktuar ende pa ndodhur ai. Mirëpo, për ta kuptuar në mënyrë të mirfilltë përputhshmërinë e plotë ndërmjet “gjithditurisë” së Allahut ndaj një akti ende pa ndodhur ai, në njërën anë, dhe karekterizimin e ndodhjes së aktit me të gjitha detajet e në pajtim të plotë me gjithditurinë e Allahut, na mbetet ta sqarojmë se Allahu është Krijues i çdo sendi dhe me këtë rast edhe Krijues i njeriut dhe i veprave të tij, në mënyrë që ato të jenë në koherencë të plotë me gjithëdijën e Tij.
* * *
Krijesat e Allahut xh.sh. ndahën në dy grupe:
Grupi i parë: Janë krijesat prej të cilave asnjë prej tyre nuk kanë mundësi përfitimi, dhe ky grup përfshinë të gjitha ato që ndodhin në këtë gjithësi në mënyrë të detyrueshme dhe absolute (ala vexh’hi’l-kasri ve’l-hatmi), siç janë lëvizja e trupave qiellor, ndryshimi i stinëve, rritja e pemëve, e bimëve, e njeriut dhe shumë prej funksioneve dhe lëvizjeve të tij, siç janë gjumi, zgjuarja, përpjekja jetike, vdekja, dhe të tjera të ngjashme. Për këto gjëra ne nuk kemi çka të flasim, sepse në to nuk ka ndonjë problem paqartësie, veçanarisht kur veç e di se njeriu nuk është përgjegjës për diçka nga veprimet dhe bërjet e tij të cilat janë të detyrueshme dhe për të cilat nuk ka as shpërblim dhe as ndëshkim.
Grupi i dytë: Janë krijesat që kanë mundësi përfitimi (nga veprimet që i bëjnë), gjë me të cilën karakterizohet njeriu me përfitimin dhe punën e tij në bazë të zgjedhjes së vullnetshme të tij siç është interesimi i tij për ushqim, pije, studim, dhe për shumë të tjera të ndryshme prej sjelljeve dhe veprave të cilat i zgjedhë në saje të vetvetes së tij, dhe pikërisht kjo është ajo për të cilën nevojitet sqarim .
Veprat e njeriut sipas krijimit të tyre janë dy llojesh:
Njëri lloj është ai të cilin Allahu i madhëruar e krijon pa pjesëmarrjen e fuqisë së njeriut dhe pa zgjedhjen e tij të lirë. Në këtë lloj njeriu është i barabartë me ekzistencat e tjera si me kafshët, trupat inorganikë, bimët dhe trupat qiellorë. Do të thotë kanë lëvizje të detyrueshme dhe angazhime automatike, në të cilat njeriu nuk ka kurrfarë merite dhe zgjedhje si lëvizja e rritjes dhe ato që kanë të bëjnë me të si fuqia, pleqëria, dobësimi, lindja dhe vdekja. Po ashtu emocionet e ndryshme si dashuria, urrejtja, uria, etja, frika dhe trembja .
Ndërsa lloji i dytë përfshinë veprimet të cilat Allahu xh.sh i krijon me pjesëmarrjen e fuqisë (القدرة) së njeriut, dëshirës së tij (الإرادة) dhe zgjedhjes së tij (الإختيار) . Të këtij lloji janë veprimet që burojnë nga një sekret i çuditshëm e specifik të cilin Allahu fuqiplotë ia dhuroi njeriut e që ne e quajmë mundësi për zgjedhje dhe vullnet. Vullneti i Allahut është që në qenien e njeriut ta mbjelli këtë sekret, i cili është bosht i mbrojtjes së përgjegjësisë (teklifit) të njeriut dhe ta bëjë atë që shumë veprime të tija të burojnë nga ky sekret me të cilin ai konsiderohet i lirë dhe me vullnet zgjedhje .
Sa i përket llojit të parë, ai mbetet pakoment, kurse lloji i dytë është ai që e karakterizon këtë qasje.

Argumentet mbi krijimin e veprave të njeriut

Imam Ebu Hanife r.a. në këtë citat që jemi duke shpjeguar, jep një konkluzion parimor për këtë. Ai thotë:
”Të gjitha veprimet e njerëzve si lëvizja apo moslëvizja (të çfarë do lloji qofshin siç është kufri, imani, devocioni, mëkati), janë fitim i mirëfilltë i tyre (do me thënë jo nga aspekti i alegorisë në kontekst dhe as nga aspekti i imponimit dhe mbizotërimit, por për shkak të zgjedhjes së tyre në veprimet e tyre, varshmërisht me epshet dhe animin e vetvetes së tyre), ndërsa krijues i vërtetë i tyre është Allahu i madhëruar ( do të thotë i krijon veprat e njerëzve në pajtim me atë çka Ai ka dashtur, sepse “Allahu është Krijues i çdo sendi”(Er-Rra’d:16).
Në thënien e Ebu Hanifes r.a.”Të gjitha veprimet e njerëzve si lëvizja apo moslëvizja…”, bëhet e qartë se ‘veprime’ të njeriut konsiderohen edhe ‘lëvizjet’ edhe ‘moslëvizjet’ e tij përfshirë neglizhencën, pakujdesinë, harresën, mendimet, idetë, ndjenjat etj., pra, komplet njeriun me gjithçka që posedon ai.
Fakti se njeriu është i lirë në vetvete dhe me vullnet zgjedhjeje në veprimet e tij, ka qenë motiv i idesë se njeriu është “krijues” i veprave të veta. Kjo mendësi e gabuar apriori paraqet deklarimin e dualizmit të Krijuesit fuqiplotë, sepse njeriut po i jepet epiteti i ‘krijuesit’, ndërkohë që ai është një krijesë si të gjitha krijesat e tjera në tërësinë e krijimit të Tij. Prandaj është paradoks të mendohet se ai është krijues, po qoftë edhe për veprat e tij. Nuk mund të ketë krijues mbi krijues. Në këtë gjithësi është një krijues, e Ai është Allahu, kurse njeriu është ‘fitues’ i veprave të tij.
Krijimi i veprave të njeriut bazohet në besimin e cilësive të Allahut të madhëruar dhe emrat e Tij të bukur të cilët janë: Dituria (ألعلم); Fuqia (ألقدرة) dhe Vullneti (ألإرادة). Këto cilësi vërtetohen me Kur’an . Për ta sjellur në ekzistencë një send, paraprakisht duhet të ekzistojë dituria dhe njohja e saj në mënyrë të hollësishme. Sipas këtij aspekti vjen në shprehje domosdoshmërisht dituria (el-ilm). Dhe kur ky element të jetë prezent, atëherë si element tjetër i domosdoshëm kërkohet fuqia për krijimin e mundësive për ta sjellur në ekzistencë një gjë që është projektuar më parë. Tani këtu vjen në shprehje fuqia (el-kudretu) dhe se Allahu është i plotëfuqishëm për çdo gjë. Dhe pasi të plotësohen këto dy elemente të domosdoshme, gjithashtu e patjetërsueshme është prezenca e vullnetit (el-iradetu) në mënyrë që të ekzistojë dëshira për ta aktivizuar fuqinë për realizimin e ekzistencës së ardhshme, sepse nëse nuk ka vullnet për ekzistencën e diçkafit, në fakt ai nuk mund të ekzistojë.
Se veprat e njeriut janë krijim i Allahut e jo i njeriut, vërtetohet me argumente tradicionale dhe me arsye.
Një prej ajeteve që e argumenton drejtpërsëdrejti se veprat e njerëzve janë të krijuara nga Allahu është ky:
“Ky është Allahu, Zoti juaj, nuk ka të adhuruar përveç Tij, Krijues i çdo sendi, pra adhuronie Atë…”(El-En’am:102).
Ehlu Suneti vel xhemaati ka thënë: fjala e Allahut “Krijues i çdo sendi” është në kuptim të përgjithshëm dhe në të hyjnë dhe punët e njerëzve . Ndërsa ajeti:
”Ne çdo send kemi krijuar me masë të caktuar”(El-Kamer:49), do të thotë e ka krijuar çdo ekzistencë prej të mundshmeve në masë të caktuar dhe me qëllim të caktuar, kurse është e qartë se veprat e robërve janë prej krijesave.
El-Kadi Ebu Bekr El-Bakil-laniu thotë: Dije! Allahu na ka drejtuar neve dhe ty se drejtimi i Ehlul hakkit - mbrojtësve të së vërtetës është:
“Veprat e robërve që të gjitha janë të krijuara nga Allahu, sipas thënies së Allahut:”Allahu u krijoi juve dhe atë që punoni”(Es-Saffat:96), dhe sipas hadithit të Resulullahit s.a.v.s. “Allahu e krijon çdo vepërbërës dhe atë që ai e bën” . Prandaj, është i domosdoshëm besimi se njeriu nuk krijon asgjë prej veprave të tij, do të thotë nuk çpikë nga hiçi (asgjëja), por vetëm është fitues i tyre, kurse veprat e tij janë të krijuara nga Allahu i madhëruar me dëshirën e Tij, diturinë dhe përcaktimin e Tij. Nuk ndodhë në atë që e bën njeriu dhe as në sundim (të qiejve dhe tokës), asnjë vezullimë (e yjeve) dhe asnjë vërtitje ideje apo mendimi e që mos të jetë me caktimin e Allahut, me fuqinë e Tij, me vullnetin dhe dëshirën e Tij. Pa marrë parasysh se a ka të bëjë me të mirën apo të keqen; të dobishmën apo të dëmshmën, me imanin apo me kufrin, me fitoren apo zhgënjimin, me lajthitjen apo udhëzimin. Ai nuk merret në përgjegjësi për atë që e vepron, porse ata (njerëzit) do të merren në pyetje. Të gjitha ekzistencat me intelekt, në çdo aspekt, si nga trupi i tyre apo veprat nuk janë tjetër pos se me veprën e Krijuesit të Urtë. Nuk e pranon arsyeja që një ekzistencë të jetë pjesë e krijimit të Allahut, ndërsa një tjetër pjesë e krijimit të tjetërkujt. Ky është drejtimi i ehlul hakkit – mbrojtësve të së vërtetës.
Në këtë kontekst edhe imam Bejhekiu thotë: Ne jemi përfitues e jo çpikës – krijues” , këtë e vërteton fjala e të Lartëmadhërishmit:
”E ju fshihnie ose thonie fjalën tuaj haptas; Ai s’ka dyshim se e di çka fshehni në zemrat tuaja. A nuk e di Ai i cili krijon…”(El-Mulk:13-14). Ky ajet është argument se krijimi e kërkon njohurinë e ‘krijuesit’ ndaj krijesës në çdo aspekt. Prandaj, Allahu e ka dëshmuar krijimin e vet në saje të gjithëditurisë së Tij, kurse njeriu nuk ka dituri për parimet elementare të veprimeve të tij. Mandej, nëse njeriu nuk është i pavarur në vetekzistencën e tij, atëherë si do të jetë i pavarur në të gjitha cilësitë e tij .
Në anën tjetër, sikur njeriu të ishte krijues i veprimeve të tij, ai detyrimisht do të duhej të ishte “i gjithditur” i të gjitha detajeve të tyre, sepse krijimi (çpikja) i një gjëje me anë të fuqisë dhe zgjedhjes së lirë nuk mund të jetë ndryshe. Kurse një gjë e këtillë (nga njeriu) është e pamundur . Njeriu kur është fjetur bën disa veprime vullnetare, ndërkohë që fare nuk i di (ndijnë) detajet e vëllimit të tyre dhe as të mënyrës së tyre.
Prandaj atë që njeriu nuk e di nuk mund të mendohet se ajo ekziston prej tij, por edhe në qoftëse e di, ajo nuk është prej tij, sepse në qoftëse ai është krijues, atëherë ai obligohet që këtë ta bëjë sipas dëshirës së vet, ndërsa ai dëshiron që mos të lodhet dhe as të ndijë vështirësi, ndërkohë që ai nuk është i këtillë. Në këtë mënyrë, argumentet dëftojnë se krijues i veprave është Allahu .

B) Njeriu është “fitues” i veprës së vetë e jo krijues i saj

Njerëzit shumë gabojnë, kur mendojnë se janë ‘krijues’ të veprave të tyre. Pretendimi i njeriut se është krijues i veprave të veta, drejtpërdrejtë i kundërshton parimet kur’anore, hadithet e Pejgamberit s.a.v.s, arsyen e shëndoshë dhe në fund i kundërshton frazat se “Allahu ka caktuar”, “Allahu ka bërë emer” etj., sepse si do të caktojë Allahu për një vepër që tjetër kush e krijon???? Jo. Allahu është Krijues i vërtetë i veprës, ndërsa njeriu është fitues i saj. Kjo domethënë, njeriu është ai që ia jep ngjyrën veprës, që ajo të jetë e mirë apo e keqe.
Dallimi në mes të “fitimit” (ألكسب) dhe “krijimit” (ألخلق) është se ‘fitimi’ është një çështje ku fituesi (ألكاسب) nuk është i pavarur në arritjen e saj, ndërsa ‘krijimi’ është një çështje ku krijuesi është i pavarur në krijimin e saj . Apo ajo që ndodhë me anë të mjeteve ajo është “fitim” (ألكسب), ndërsa ajo që ndodhë pa mjete ajo është “krijim”( ألخلق)
Kështu njeriu, është ‘fitues’ i veprave të veta e jo ‘krijues’ i tyre. Si mund ta shpjegojmë këtë, që në shikim të parë duket paksa kontraverse?
Nga sa u tha edhe më lartë, Allahu i madhëruar ja ka dhuruar njeriut tri cilësi, me anën e të cilave ia ka mundësuar pjesëmarrjen e tij në krijimin e veprave, por vetem si ‘fitues’ i saj e jo edhe si ‘krijues’ esencial, në kuptim të shpikjes nga nonesi (hiçi, asgjëja), sepse ai (njeriu) vetë është i krijuar. Kështu ia ka dhuruar cilësinë e “fuqisë” (ألقدرة) me anë të së cilës e kryen veprimin; cilësinë e “dëshirës” (ألإرادة) me anë të së cilës vendos për të vepruar, dhe atë të “zgjedhjes së lirë” (ألإختيار), ku me anë të kësaj dhe nën asistencën e dy të parave bënë orientimin e kahjes së veprave, përkatësisht që vepra të jetë e mirë apo e keqe.
Allahu i madhëruar e ka cituar ekzistimin e dëshirës, fuqisë dhe të zgjedhjes së robit, ku Ai thotë:
”…E, ju pra, veproni si të dëshironi…”( El-Fus-silet:40), dhe ajeti tjetër: ”… E kush të dojë, le të besojë, e kush të dojë le të mohojë…”(El-Kehf:29).
Domethënë, njeriu është absolutisht i lirë në veprimet e tij. Në Kur’an ka shumë argumente që e vërtetojnë këtë liri të plotë të njeriut në veprimet e tij, dhe se e mira apo e keqia i përshkruhen atij vetë, pa ndërhyrje dhe imponim të jashtëm, sikurse thotë Allahu i madhëruar:
”…Kurse atë që pendohet nga të këqiat e shpie në rrugë të drejtë.”(Er-Rra’d: 27) Pastaj ajeti:
”… E kush dëshiron le të kthehet rrugës te Zoti i vet”( En-Nebe’e: 39).
Ajeti që u potencua më lartë: ”…E, ju pra, veproni si të dëshironi…”(El-Fus-silet:40), e vë në pah “fuqinë” (ألقدرة), sepse pa fuqi nuk mund të mendohet për të vepruar diçka, por e vë në pah edhe “dëshirën” (ألإرادة), sepse Allahu po thotë:”si të dëshironi”, që do të thotë veproni sipas dëshirës suaj, dhe është mjaft e qartë se nuk bëhet fjalë për imponim në veprime. Kurse ajeti:”… E kush të dojë, le të besojë, e kush të dojë le të mohojë…”(El-Kehf:29), e vë në pah “dëshirën”, sepse Allahu po thotë “kush të dojë”, por e vë në pah edhe “zgjedhjen” (ألإختيار), sepse Ai po thotë “kush të dojë le të besojë e kush të dojë le të mos besoj” e kjo faktikisht është ekspozim për zgjedhje.
P.sh. Lëvizja (ألحركة) e cila te njerëzit është veti (karakterizim), ndërsa tek Allahu është e krijuar, atributin e saj e ka te fuqia e robit. Kjo lëvizje nga aspekti i këtij atribuimi është emërtuar kesben-fitim sipas domethënies se ajo është e fituara e njeriut dhe nuk është kurrfarë imponimi, sepse lidhja e fuqisë së robit është e futur në zgjedhjen e lirë të tij. Ndërsa kjo lidhje është ajo që tek ne quhet el-kesbu - fitim .
Domethënë, fokusimi i fuqisë dhe i dëshirës së robit ndaj (veprimit të) veprës është kesbun – fitim, kurse realizimi i asaj vepre nga Allahu i madhëruar si pasojë e atij (njeriut), është krijim. Ndërkohë që vepra e mundësuar është një e vetme, që perceptohet nga dy fuqi, por me dy fytyra të ndryshme. Prandaj vepra është e mundësuar nga Allahu nga aspekti i krijimit, ndërsa e mundësuar nga njeriu nga aspekti i përfitimit
Në këtë relacion, imam Bakil-laniu, i cili është prej dijetarëve të Ehlus Sunnetit vel xhemaatit ka thënë: Fuqia e Allahut ka të bëjë me esencën e veprës, ndërsa fuqia e robit ka të bëjë me të qenurit e asaj vepre, vepër devocioni (طاعة) apo mëkati (معصية), andaj edhe lidhshmëria e ndikimit të dy fuqive është e ndryshme, siç është për shembull: flakurima (goditja me shuplakë) e jetimit, në shenjë edukimi (تأديبا) dhe në shenjë lëndimi apo fyerjeje (إيذاء). Vetë esenca e shuplakës ndodhë me fuqinë e Allahut dhe me efektin e Tij, ndërsa të qenurit e saj vepër devotshmërie në rastin e parë (për në shenjë edukimi) dhe të qenurit e saj mëkat në rastin e dytë (në shenjë lëndimi), ndodhë me fuqinë e robit dhe efektin e tij, për shkak të relevancës së saj me vetë dëshirën e tij për të vendosur .
Ndërsa kjo dëshirë e njeriut e cila e shoqëron veprën e tij dhe fuqinë e tij në bërjen e saj, që të dyja (edhe dëshira edhe fuqia) janë të krijuara në të njejtën kohë me aktin e veprës, as para tij e as pas tij. Këtu vjen në shprehje “el-istitaatu”- energjia e mjaftueshme dhe e domosdoshme që nevojitet për ta bërë një veprim pa marrë parasysh natyrën e tij.

Domethënia e “el-istitaatu”– energjia e mjaftueshme

Këtë energji Allahu i madhëruar ia dhuron njeriut në momentin kur dëshira e robit orientohet për ta bërë një veprim për të cilin ka vendosur që ta bëjë. “El-istitaatu”– energjia e mjaftueshme për ta bërë një vepër, krijohet bashkë me krijimin e veprës, as para veprës e as pas saj, sepse sikur ajo të ishte para veprës, atëherë robi do të ishte i panevojshëm për ndihmën e Allahut në momentin e bërjes së saj. Ndërsa kjo e lajthit dispozitën e tekstit (Kur’anit), ku Allahu xh.sh. thotë: ”Allahu s’ka farë nevoje, e ju jeni të varfër (keni nevojë)…”(Muhamed:38). Nga ana tjetër sikur të ishte pas veprës, do të ishte absurd bërja e veprës pa “istitaatin – energjinë e mjaftueshme dhe pa “taakatin”- fuqinë .
Konstatimi se realizimi i veprës bëhet vetëm në saje të “istitaatit”– energjisë së mjaftueshme dhe të domosdoshme, të cilën Allahu ia mundëson, dhe se nuk ka fuqi për ta bërë veprën gjersa nuk është e shoqëruar me “energjinë e domosdoshme” të Allahut. Kjo është domethënia e thënies së Pejgamberit a.s.: لا حول و لا قوة إلا بالله – nuk ka fuqi dhe as energji pa ndihmën e Allahut” , që do të thotë: nuk ka mundësi largimi nga mëkatet përveçse me mbrojtjen e Tij dhe as nuk ka fuqi që e mundëson bërjen e veprës së mirë, përpos se me ndihmën e Tij.
Në lidhje me këtë imam Nesefiu r.a. pasi përmend se kjo energji e mjaftueshme krijohet në të njejtën kohë me veprën, ai shton: Ky emër (el-istitaatu) nënkupton ekzistimin e shkaqeve, mjeteve dhe gjymtyrëve. Dhe pikërisht ky istitaat është ajo mbi të cilin sajohet e vërteta e të ngarkuarit me obligime (صحة التكليف) .
Thënia e imam Nesefiut: “ky istitaat është ajo mbi të cilin sajohet e vërteta e të ngarkuarit me obligime (صحة التكليف)”, e qartëson se njeriu obligohet me përgjegjësi para Allahut për ngjyrën e veprës e jo për krijimin e saj. Allahu është krijues i saj, ndërsa njeriu e shkakton natyrën e saj duke qenë plotësisht i lirë.
Prandaj, vepra e njeriut quhet ‘fitim’ e jo ‘krijim’, kurse vepra e Allahut quhet ‘krijim’ e jo ‘përfitim’. Përfitimi është veçori për robin, ndërsa krijimi është veçori për Krijuesin, sepse krijimi është në kuptim të nxjerrjes në ekzistencë.
Rrjedhimisht Allahu xh. sh. i gjykon (i merrë në përgjegjësi) njerëzit në këtë botë dhe në botën tjetër mbi këtë gjë e cila quhet fitim (ألكسب), do të thotë përmes gatishmërisë (vendosjes) individuale që ta kryejë veprën. A nuk e vëren Fjalën e Allahut:
“…Atij (njeriut) i takon ajo që e fitoi…” (El-Bekareh:286), pastaj: “Ata që e fitojnë (e bëjnë) mëkatin do të ndëshkohën për mëkatin e bërë”(El-En’am:120), dhe ajete të tjera të shumta të cilët theksojnë se e gjithë poenta e shpërblimit dhe e ndëshkimit është mbi bazën e asaj që njeriu e ka fituar. Do me thënë: orientimi (vullnetar) i tij ndaj (mos)realizimit të një gjëje me të cilën është urdhëruar apo ndaluar. Ndërsa Allahu i madhëruar ka dashur që krijimi i Tij dhe Fuqia e Tij të jenë në pajtim me orientimet e tyre (njerëzve) .
Krijim i veprave të njeriut, ka karakter të përgjithshme (absolute) dhe nuk bën kurrfarë dallimi nëse vepra e njeriut është e mirë apo është e keqe. Allahu është krijues i çdo gjëje, qoftë e mirë apo e keqe, e ëmbël apo e hidhur.”Ndërsa kur njeriu e mësynë apo kur ai e zgjedhë veprën e mirë në atë moment Allahu i madhëruar, i krijon atij forcë apo fuqi, për t’ia mundësuar bërjen e saj, kurse kur ai e mësynë veprën e keqe, në atë moment Allahu i krijon fuqi për ta bërë atë.
Të këtij drejtimi janë Ehlu Suneti, Allahu xh.sh. i ndihmoftë ata, të cilët thanë: Veprat e robërve dhe të gjitha krijesat janë krijesa të Allahut. Nuk ka krijues tjetër të tyre pos Allahut, pa marrë parasysh se a janë ato substanca apo aksidenca. Në këtë rrugë ishin sahabët (shokët e Pejgamberit a.s.) dhe tabiinët (brezi menjëherë pas sahabëve), kënaqësia e Allahut qoftë mbi të gjithë ata .

Allahu e krijon edhe të mirën edhe të keqen

Thënia e Imamit:” Dhe të gjitha ato (veprat qofshin të mira apo të këqia) ndodhin me dëshirën e Tij, gjithditurinë e Tij, (për)caktimin e Tij dhe realizimin (krijimin) e Tij.”
Në këtë citat Imami, sqaron se veprat e njerëzve, përkatësish çdo gjë që ekziston, ndodhin me dëshirën e tij, gjithëditurinë e tij, (për)caktimin dhe realizimin e tij.
‘(Për)caktimi’ dhe ‘realizimi’ janë dy cilësi veprore të Allahut të madhëruar të cilat i referohen gjithdijës së Allahut xh.sh.. Domethënë, Allahu është i gjithdijshëm, prandaj edhe normalisht se gjithçka e di në detaje, përfshi, kohën kur do të ndodh, mënyrën se si, vëllimin, formën dhe absolutisht gjithçka tjetër që i karakterizon ato. Sipas këtyre ‘përcaktimeve’ pason edhe realizimi (krijimi) i tyre. Ndërsa dëshira (el-meshietu) apo vullneti (el-iradet) e të cilat janë një, identifikojnë ‘lejën’ për ekzisitimin e çdo gjëje. Pa vullnetin e Allahut nuk ekziston asgjë absolutisht. Njeriu nuk bën asnjë hap apo lëvizje apo vepër, pa vullnetin e Allahut.
Më lartë pamë se njeriu nuk mund ta realizojë asnjë lëvizje, pra, asnjë vepër, të mirë apo të keqe pa ‘energjinë e mjaftueshme’ (el-istitaatu). Këtë energji atij ia dhuron Allahu xh.sh., prandaj dhe Ai në esencë është krijues i veprave të tij, ngase tjetër krijues nuk ka. Në këtë kontekst Allahu i madhëruar është Krijues i veprave të njeriut, të mira apo të këqia, ndërsa njeriu është ai që me vullnetin e tij e bën përcaktimin e llojit të veprës.
Ndonëse, edhe vepra e mirë, edhe vepra e keqe e njeriut, janë krijim i Allahut, megjithatë, në mes tyre ekziston një dallim esencial që i dallon ato. Këtë veçori e qartëson vetë Ebu Hanifeja r.a. ku thotë:
“Të gjitha veprat e mira janë të obliguara me urdhërin e Allahut xh.sh., me dashurinë e Tij, kënaqësinë, dijen, dëshirën, caktimin dhe përcaktimin e Tij.
Ndërsa të gjitha veprat e këqia (mëkatet) ndodhin me diturinë e Tij, caktimin, përcaktimin dhe dëshirën (vullnetin) e Tij, por nuk ndodhin me dashurinë e Tij, as me kënaqësinë e Tij e as me urdhërin e Tij.”
Pra, Imami, na ka njoftuar se veprat e këqia ndodhin me dëshirën (vullnetin) e Allahut, por ato nuk ndodhin me dashurinë e Tij, as me kënaqësinë e Tij, e as me urdhërinë e tij. Këto tri cilësi, ndërsa tërheqin vijën ndarëse ndërmjet veprave, tregojnë se veprat e këqia nuk ndodhin me kënaqësinë e Zotit. Këtu vjen në shprehje dallimi në mes të vullnetit (dëshirës) dhe kënaqësisë (dashurisë) së Allahut xh. sh ndaj veprave të njeriut.

Dallimi në mes të ‘vullnetit’ (dëshirës) dhe ‘kënaqësisë’ (dashurisë)

Ekziston dallimi në mes të dëshirës apo vullnetit në njërën anë dhe knaqësisë apo dashurisë në anën tjetër.
Vullneti (el-iradetu) dhe dëshira (el-meshietu) në parim kanë të bëjnë me kënaqësinë dhe dëshirën e Allahut të madhëruar për krijimin e veprave, pa i predestinuar kurrfarë valorizimi natyrës së tyre, sepse këtë ngjyrë ia jep njeriu në bazë të zgjedhjes së tij të lirë, për t’u miratuar nga Allahu xh.sh..
Ndërsa kënaqësia (er-rida) apo dashuria (el-mehab-betu) kanë të bëjnë me vlerësimin (kualifikimin) e veprës së fituar nga njeriu. Nëse vepra është e mirë me të gjitha kushtet që i kërkon ajo tek Allahu, atëherë edhe padyshim se kënaqësia dhe dashuria e Allahut është për atë vepër, por në qoftëse ajo vepër është e keqe, sepse bie ndesh me parimet që Zoti i ka caktuar, atëherë edhe kënaqësia dhe dashuria e Allahut nuk janë në atë vepër, ndërkohë që në të dy rastet janë prezent edhe vullneti edhe dëshira.
Pra, vullneti dhe dëshira e karakterizojnë veprën nga krijimi esencial, kurse kënaqësia dhe dashuria kanë të bëjnë me kualifikimin e veprës. Kjo domethënë, Allahu është i vullnetshëm si për veprën e mirë si për veprën e keqe, por në rastin e parë Ai është edhe i vullnetshëm edhe i kënaqshëm, ndërsa në rastin e dytë, Ai është i vullnetshëm, por jo edhe i kënaqshëm. Allahu e ka krijuar derrin dhe për këtë Ai është i vullnetshëm, mirëpo nuk është i kënaqur me ngrënien e tij. Apo Allahu e ka krijuar kufrin (mosbesimin në Allahun) me vullnetin e Vetë, mirëpo Ai nuk është i kënaqur me mosbesimin (kufrin) e robërve të Tij.
Këtu do të përpiqem t’ju jap një shembull, që të kuptoni më mirë dallimin në mes dëshirës së Allahut dhe pajtimit, apo kënaqësisë së Tij:
Çdo prind e do fëmijën e vet, atij i dëshiron sukses dhe lumturi në jetë. Por nëse fëmija është i padëgjueshëm dhe kryeneç, prindi e këshillon atë dhe duron padëgjueshmërinë e tij. Mirëpo, nëse fëmija tejkalon kufijtë e mosrespektimit dhe padëgjueshmërisë, prindi do ta nxjerrë atë nga shtëpia me dëshirën e tij. Megjithatë, kur fëmija largohet nga shtëpia, prindi fillon të qajë dhe të ndjehet keq për të, për arsye se edhe pse e nxori me dëshirën e tij, ai nuk është i kënaqur dhe nuk pajtohet me veprimet e fëmijës.
Po ashtu, mësuesi, i cili dëshiron që nxënësit e tij të jenë të suksesshëm dhe të shkëlqyer, nxënësit të dobët do t’i japë notë të ulët dhe do ta lërë ta përsërisë vitin shkollor. Të gjitha këto, mësuesi i bën me dëshirën e tij, sepse e tillë është drejtësia dhe korrektësia që kërkohet nga çdo individ në shoqëri. Mirëpo, dëshira e mësuesit nuk do të thotë se ai është i kënaqur dhe pajtohet me ngecjen e nxënësit të tij
Dhe si përfundim për këtë e themi atë që e ka thënë Imami dhe të gjithë dijetarët e Ehlu Sunetit se veprat e mira janë edhe me urdhërin e Allahut, me dëshirën e Tij, kënaqësinë, dijen, dëshirën, përcaktimin dhe realizimin e Tij, ndërsa të këqiat ndodhin me të gjitha ato që ndodhin të mirat përveçse ato nuk ndodhin me dashurinë e Tij, me kënaqësinë dhe as me urdhërin e Tij.

Koherenca e ‘vullnetit’ të Allahut me ‘vullnetin e njeriut, në krijimin e veprave
Vullneti i Allahut karakterizohet me përmasat absolute e të ekzistuarit të çdo gjëje, të mirë apo të keqe, të ëmbël apo të idhët, sepse siç thotë dijetari i famshëm Gavoçi:”sikur të bëhej gjë pa dëshirën e Tij, kjo do të thoshte se Zoti është i dobët, përderisa në pronësinë e Tij ndodh ajo që Ai, nuk dëshiron të jetë, e kjo është një gjë e pamundshme” .
Në këtë kontekst ekziston hadithi i vërtetë për atë për të cilën janë të një mendimi edhe selefi (të parët) edhe halefi (të mbramët) se:”çka ka dashur Allahu ka ekzistuar dhe çka nuk ka dashur nuk ka ekzistuar”
Të mos harrojmë atë që kemi thënë më sipër se dëshira e Zotit lidhet me dijen e Tij; Ai e ka ditur qysh para fillimit për robët e Tij se çdo të dëshirojë secili të flasë e të punojnë, po kjo nuk do të thotë se dëshira e Tij e shtyn njeriun të bëjë atë që ai nuk dëshiron ta bëjë . Mirëpo, kjo do të thotë se nuk mund të ndodhë prej veprimeve të njeriut diç e që Allahu të mos ketë vullnet për të siç thotë vetë i Lartëmadhërishmi: ”Po ju nuk mund të doni gjë, pos nëse do Allahu”(El-Insan: 30), ku ai ka informuar se njeriu nuk dëshiron diç përpos asaj që dëshiron Allahu. Kur njeriu e do të mirën apo të keqen, edhe Allahu xh.sh veç është dashës i asaj .
Do me thënë nuk ka kurrfarë kundërshtie ne mes vullnetit të Allahut dhe vullnetit të njeriut i cili buron nga vetë zgjedhja e tij për një veprim, sikurse që nuk ka kurrfarë imponimi në veprim.
Seid Ramadan El-Butij, pas një diskutimi të thukët që e bën mbi këtë çështje, më pas ofron një shembull:
Le të themi se ti dëshiron të dish shkallën e sinqeritetit dhe të besueshmërisë të shërbëtorit që ke në shtëpi. Që ta arrish këtë, i jep shërbëtorit një shumë parash dhe e dërgon në treg për të të blerë disa nevoja kështu që atij i jep mundësi të veprojë si të dojë pa i vënë atij ndonjë mbikëqyrës dhe pa ia ngushtuar rrugët.
Ti nëpërmjet këtij planifikimi ke për qëllim që atij t’ia mundësosh që të jetë i lirë dhe të veprojë sipas dëshirës në mënyrë që të bëjë atë që do e të lërë atë që nuk do dhe t’i përgjigjet vetëm ndërgjegjes së vet, duke gëzuar një vullnet pa asnjë lloj detyrimi me qëllim që të dali në shesh brendia e tij. Nëse ai nga kjo detyrë kthehet i pasuksesshëm, duke mos e përmbushur amanetin, s’do mend se edhe ti je i vullnetshëm për këtë rezultat siç je i vullnetshëm edhe për rezultatin e tij, nëse ai kthehet duke e përmbushur amanetin në një shkallë të lartë. Kjo është kështu sepse ti nuk e lë atë të veprojë i lirë për diçka tjetër, por vetëm që të shfaqet rezultati, pa marrë parasysh çfarë rezultati do të jetë, e do atë rezultat dhe je i kënaqur apo nuk je. Pasi kjo t’u sqarua, mësove se fati i vullnetit njerëzor krahas vullnetit të Allahut nuk është ndryshe vetëm se si fati i vullnetit të shërbëtorit në krahasim me vullnetin e zotërisë së tij, duke e ditur se Allahu është i lirë nga përngjasimi. Nga kjo kuptojmë se vullneti yt, i cili ka të bëjë me veprimet e tua të llojit që kryhen me zgjedhjen dhe praninë e vullnetit tënd; është i ngërthyer brenda vullnetit të Allahut të madhëruar dhe kjo jo nëpërmjet detyrimit e në mënyrë të dhunshme”
Përfundime mbi këto fraza

Pasi gjithë këtij diskutimi, gjegjësisht pasi ta kemi kuptuar se Allahu është i gjithdijshëm për çdo gjë; se Ai është Krijues i çdo ekzistence të mundshme; se Ai është Krijues i njeriut dhe i veprave të tij, por duke ia dhënë njeriut cilësin e vullnetit, fuqisë dhe zgjedhjes, e ka lënë plotësisht të lirë në përcaktimin e ngjyrës së veprës mbi bazën e sëcilës ai është përgjegjës; se njeriu është fitues i veprave të tij dhe jo krijues, kemi arritur ta kuptojmë domethënien e vërtetë të këtyre frazave.
Lejohet të thuhet ‘Allahu ka caktuar’, zakonisht pas ndonjë ndodhie a veprimi, qoftë për raste gëzimi apo fatkeqësie. Kjo pasqyron gjithditurinë e Allahut xh.sh. në kuptimin se Ai e ka ditur veprimin e caktuar ende pa ndodhur ai, mënyrën se si do të ndodhë, kur do të ndodhë dhe gjithçka tjetër në lidhje me të. Ky është ai ‘caktimi’ i Tij, por pa e imponuar atë që ai të ndodhë kështu apo ashtu, sepse e pamë më lartë se kësaj gjëje i paraprinë vullneti i lirë i njeriut i cili miratohet plotësisht nga Allahu; dhe se Ai (Allahu) është Krijues i atij veprimi duke ia dhuruar njeriut ‘energjinë e mjaftueshme’ (el-istitaatu) në momentin kur dëshira e njeriut orientohet për ta bërë atë veprim.
Po ashtu lejohet të thuhet: “Allahu e ka shkruar”, si për raste gëzimi si për raste fatkeqësie. Edhe kjo i referohet ‘gjithditurisë’ së Allahut xh.sh. dhe nënkupton se Allahu xh.sh. i ka shkruar të gjitha veprat në “Levhi Mahfudh” (Pllakën e ruajtur) , para se ato të ndodhin. Allahu xh.sh. thotë:
“Nuk ndodh asnjë fatkeqësi në tokë e as në trupin tuaj e që mos të jetë në shënime (libër, Levhi Mahfudh) para se të ngjajë ajo, e kjo për Allahun është lehtë”( El-Hadid:22).
Ndërsa, kur thuhet:”Allahu ka bërë emer” sërish qoftë në raste gëzimi apo fatkeqësie, në këtë rast kemi një dallueshmëri në përdorim. Fjala ‘emer’ është fjalë e gjuhës arabe. Ajo ka disa kuptime, porse në këtë frazë vjen në domethënie të ‘urdhërit’. E kjo do të thotë: ‘Allahu ka urdhëruar”. Mirëpo kjo frazë lejohet të përdoret vetëm për veprat e mira dhe në raste gëzimi e jo për veprat e këqie dhe në rast fatkeqësie. Më lartë, në thënien e Ebu Hanifes r.a. pamë se veprat e këqia (mëkatet) për dallim prej veprave të mira nuk ndodhin as me dashurinë e Allahut xh.sh., as me kënaqësinë e Tij e as me urdhërin e Tij (la bimehab-betihi ve la biridaihi ve la biemrihi). Për këtë arsye nuk lejohet të thuhet se Allahu e urdhëron të keqën!? Nuk lejohet, sepse Allahu ka thënë: ”…Allahu nuk urdhëron të shëmtuarën…” (El-A’raf 28). Po ashtu:”…Ai (Allahu) ndalon nga imoraliteti, e neveritura dhe dhuna…” (En-Nahl:90). Prandaj, si rezultat i kësaj, mbetet rregull që për veprimet e këqia apo në raste të fatkeqësive, ku njeriu pëson qoft vevetiu apo nga faktor të jashtëm, të mos thuhet se ‘Allahu ka bërë emer / ka urdhëruar’, sepse kjo do të përkthehej se Zoti po urdhërojka dëmtimin e robërve të Tij, kurse Ai ka thënë:”…Unë nuk jam zullumqar për robërit” (Kaf:29), po njerëzit janë zullumqar të vetvetes. Mirëpo, lejohet të thuhet:’Allahu e ka shkruar’, ‘Allahu e ka caktuar’ dhe fraza tjera të ngjashme.
Një konstatim i njejtë jepet edhe për rastet e aksidenteve të ndryshme në komunikacion dhe në zhvillimet ndërnjerëzore. Në fillim të citatit të Ebu Hanifes u përmend se ‘vepra të njeriut llogariten edhe ‘lëvizjet’ edhe ‘moslëvizjet’ e tij, prandaj edhe fatkeqësitë me të cilat goditet njeriu janë nga këto dy aspektet. Veprat e njeriut si bie fjala vetvaret, apo mbytet me veturen e tij, apo i del veturës përpara e ajo e shkel, konsiderohen prej “lëvizjeve” të tij. Këto njeriu i bën vetë dhe ai është fajtor për këtë. Ndërsa pakujdesia e vetëdijshme e njeriut, si për shembull: e sheh rrezikun që po i kanoset ndërsa ai nuk largohet, pra nuk ‘lëvizë’, qoftë qëllimisht qoft nga neglizhenca a pakujdesia, konsiderohen prej moslëvizjeve të tij, më se dhe ai është përgjegjës për to. Në raste të tilla lejohet të themi:’Allahu e ka shkruar’ ‘Allahu e ka caktuar’, nga fakti se Allahu është krijues i veprave dhe lëvizjeve të njeriut, dhe fakti se Ai është i gjithdijshëm për çdo imtësi para se ai (njeriu) ta bëjë atë. Mirëpo, nuk lejohet të themi:”Allahu ka bërë emer / ka urdhëruar”, sepse Allahu nuk e urdhëron njeriun që ai të vetvaret apo ta ngasë veturen pa kontroll, apo t’i dalë veturës përpara e ajo ta shkelë, apo t’i thotë kur të kanoset rreziku mos u largo. Përkundrazi. Njeriu këto i vepron lirshëm dhe paimponim. Ndërsa kur njeriu orientohet vullnetshëm për ta vepruar akëcilin veprim, edhe Allahu është i vullnetshëm për zgjedhjen e tij, duke ia dhuruar “istitaatin’- energjinë e mjaftueshme për ta realizuar zgjedhjen e tij, edhe pse Allahu mund të mos jetë ‘razi’ me veprimin përkatës.
Prandaj, për pësimet e tij, njeriu vetë është fajtor e jo Allahu i madhëruar, sikundër që ai është meritor për veprimet e mira të tij.