
Libri është botuar për herë të parë në vitin 1919. Si i tillë nuk ka hyrë akoma në historinë e shkencës, por është shkencë e gjallë. Mund të thuhet se tashmë është një libër klasik në këto fusha. Ky punim e tejkalon qëllimin e vet informues dhe ka mbetur si shembull i një debati të qetë e të matur shkencor, pa llogaritur vlerën teorike që paraqet lidhur me çështjet e metodologjisë së këtyre studimeve.
Duhet theksuar se ky libër hapi një erë të re në studimet danteske. Edhe kundërshtarët më të vendosur nuk kanë mundur ta hedhin poshtë tërësinë e fakteve që sjell Asíni në këtë libër. E shumta ndokush ka mohuar ndonjë pikë apo çështje të veçantë, por libri qëndron edhe sot.
Tani dy fjalë mbi fatin e librit në fjalë, pas vdekjes së autorit. Siç e thotë edhe vetë autori, kur trajton historinë dhe kritikën e polemikës që ngjalli ky libër i tij, kundërshtarët e tezës së Asínit, kishin vetëm një pikë se ku mund të kapeshin për të mohuar ndikimin islam tek Dantja. Ky ishte pretendimi se nuk ekzistonin dokumente të qarta që të mund të shpjegonin se si kishin mbërritur në dijeni të Dantes hadithet dhe e gjithë ajo gamë e gjerë tregimesh që flasin mbi Mira’xhin e bekuar të Muhamedit (a.s). Asíni, pasi sjell të gjitha argumentet që ai kishte në dorë (shih: pjesa IV) dhe që ishin mëse të mjaftueshme për të vërtetuar mundësinë e tejçimit të diturive islamike tek Dantja, ishte i bindur që edhe nëse nuk kishte një dokument të qartë, fjala vjen një përkthim të haditheve mbi Mira’xhin, teza e ndikimit islam tek Dantja nuk zbehej aspak, mbasi Komedia hyjnore e mbushur me elementë islamikë nga njëra anë dhe mungesa e këtyre elementëve në tregime të tjera të ngjashme të letërsisë së krishterë perëndimore përpara Dantes, nga ana tjetër, ishin në vetvete faktet më të rëndësishme.
Megjithatë, koha i dha të drejtë Asínit dhe bindjes së tij, duke e hedhur poshtë çdo pretendim për të kundërtën. Teza e Asínit përveç polemikave të shumta, më shumë pro sesa kundër, kishte ngjallur edhe interesimin e studiuesve për të çuar më tej punën e nisur prej tij. Njëra prej pikave më të rëndësishme ishte gjetja e dokumenteve që të mund të vërtetonin apo të hidhnin poshtë tezën e mundësisë së tejçimit të diturive islame tek Dantja. Për njëzet e pesë vjet me rradhë kërkimi i çfarëdo përkthimi në latinisht apo në një gjuhë europiane i tregimeve eskatologjike islame nuk dha rezultat ose nuk qe bërë në mënyrë të sistematizuar si duhet. Për çudi, këto përkthime ishin të katalogizuara me kohë në disa biblioteka. Në katalogun e Bibliotekës Kombëtare të Parisit, Pars. III, vol. IV, f. 200, botuar në Paris më 1744 jepet një dorëshkrim me titull Scala Mahumeti... qui arabice vocatur Halmahereig. Në katalogun e Bibliotekës së Oksfordit, Pars.II, f. 390, botuar në Oksford më 1858 jepet një dorëshkrim francez (Laudianus Misc. 537) me titull “Livre de l’Eschiele Mahomet” që fillon kështu: “Ce est li livre que hom appele en sarrazinois Halmahereig qe volt tant dire en françois come monter en alt...”
Bibliografi M. Steinschneider në Catalogus librorum Hebraeorum Bibliothecae Bodleianae, 1852-1860, f.2747, kishte dalluar në titullin e katalogut të Oksfordit fjalën arabe Mir’axh (Halmahereig), por askujt nuk i kishte shkuar në mendje, madje as atij që të shohë përmbajtjen e dorëshkrimit. Nga ana tjetër më 1907, një studiues modest italian, kishte hasur në veprën e predikuesit françeskan të fundit të shekullit XV, fratit Roberto Caracciolo nga Leçe, citime të gjata nga një “libro Halmerichi”, në të cilin rrëfehej ngritja e Muhamedit (a.s) dhe pamja e parajsës prej Tij. Ai kishte shtruar idenë, në një mënyrë shumë të lëkundur, gati si me frikë për mungesë respekti ndaj poetit fiorentin, mbi mundësinë që teksti arab i Mir’axhit, i përkthyer në latinisht të mund të ketë qenë njohur e përdorur prej Dantes e të ketë patur një “efekt të perceptueshëm” në organizimin e Komedisë Hyjnore. Si duket, Asínit nuk i ka rënë në dorë artikulli i studiuesit italian siç u ka kaluar pa u vënë re edhe shumë të tjerëve. Vetëm më 1944, në një broshurë, U.Monneret de Villard shënonte dorëshkrimet e Oksfordit e të Parisit e përmendte sërish shkrimin mbi R. Caracciolo. Mbasi shprehte keqardhjen se situata e luftës nuk e lejonte që të bënte një studim mbi këto përkthime latinisht e frëngjisht, theksonte se nga studimi dhe botimi i tyre do të mund t’i jepej zgjidhje problemit të burimeve danteske, të shtruar nga Asini.
Dy studiues, njëri spanjoll dhe tjetri italian iu vunë punës për të sjellë në dritë këto përkthime. Që të dy, duke punuar në mënyrë të pavarur dhe pa ditur mbi punën e tjetrit, i botuan rezultatet e punës së tyre në të njëjtin vit: 1949. Punët e tyre u botuan respektivisht në Madrid dhe në Romë. Bëhet fjalë për përkthimin në latinisht dhe frëngjisht të një përmbledhjeje shumë të gjerë e të detajuar të haditheve mbi Mir’axhin. Si teksti francez ashtu edhe latin janë vepër e të njëjtit përkthyes, noterit italian Bonaventura nga Siena, i cili ishte i punësuar në oborrin e Alfonsit X el Sabio, mbret i Kastiljes. Ishte ekspert si në frëngjisht ashtu edhe në latinisht. Ai nuk e ka përkthyer direkt nga arabishtja, por nga një përkthim spanjisht, ngarkuar nga Alfonsi X mjekut të tij, hebreut Abrahamit të Toledos, i quajtur Abraham Alfaquín (d.m.th. el Hakim) i njohur më parë edhe si përkthyes i një vepre kozmografike të Umar ibnul Hejthem (Fī haj’atul ‘ālem, De mundo et caelo) dhe të një vepre të Ez Zerkālit.
Përmbledhja apo dorëshkrimi origjinal arabisht nga i cili është bërë përkthimi në spanjisht, nuk dihet ose ka humbur. Gjithsesi, kjo përmbledhje përbën njërin prej rrëfimeve më të gjata e më të plota të Mir’axhit të Muhamedit (a.s), të njohur deri më sot, jo vetëm në një gjuhë europiane por madje edhe në arabisht. Në të dalin vetëm pjesërisht, a thua se ai që e ka përkthyer të ketë dashur t’u paraqesë lexuesve të krishterë një kuadër sa më të plotë që të ishte e mundur mbi atë që muslimanët besonin e përfytyronin mbi jetën e përtejme. Data e përkthimeve mban vitin 1264 siç thuhet në tekstin frëngjisht. Ky libër, në të cilin unaza e famshme ndërmjet eskatalogjisë islame dhe Komedisë Hyjnore ka marrë substancë trupore e që Dantja, me një mundësi që arrin në qartësi, duhet ta ketë njohur e studiuar, i ka dhënë Komedisë Hyjnore shumë elementë të rëndësishëm, qoftë në skicimin e përgjithshëm e qoftë në çështjet e veçanta. Shpërhapja e gjerë e ideve dhe përfytyrimeve islamike në Europën e krishterë që dëshmon kjo, nuk është veçse njëri prej aspekteve të depërtimit të kulturës islamike në perëndim, e cila zuri fill nga Spanja e po nga Spanja u përhap, qoftë përmes përkthimeve të librave, qoftë përmes një rrezatimi më të vagullt e më pak të qartë rrëfimesh të tejçuara përmes traditës gojore.
Orientalisti italian G.Levi della Vida e quan këtë një zbulim revolucionar në studimin e problemit të burimeve islamike të Komedisë Hyjnore, duke theksuar se “tashmë as që mund të dyshohet se, Libri i Shkallës, që i është bërë i njohur perëndimit latin në një përkthim të dyfishtë ose më saktë të trefishtë, të ketë mbetur i panjohur nga Dantja. Kjo do të ishte plotësisht e pabesueshme. Teza e Asinit, jo vetëm rreth mundësisë, por në realitet të marrëdhënieve ndërmjet Dantes dhe eskatologjisë islame, mbetet kështu përfundimisht e provuar”.
Përgatiti: Klodiana Smajlaj