Mos lakmo pas atij që të shmanget, sepse në të kundërtën do të përjetosh dëshpërim dhe përulje. Kurse mos iu shmang atij që lakmon pas teje sepse kjo është aspekt i violencës dhe shmangie bëmirësisë, kurse kjo është e shëmtuar. Kush është sprovuar me shoqërim me njerëzit le të jetë i kujdesshëm me të gjithë me të cilët shoqërohet dhe në çdonjërin le ta shikojë kundërshtarin e mundshëm. Ai gjithherë duhet të jetë i gatshëm në mashtrim nga ana e miqëve të vet dhe në sjelljen e tyre të keqe sikur nga ana e armikut të hapur. E nëse kursehet nga kjo, le t’i falënderohet All-llahut xh.sh. E nëse ndodh e kundërta, do tëjetë i gatshëm ta presë këtë dhe nuk do të pësojë. Por vetëmndaj të këqinjve dhe të prishurve le të sillet keq. Kjo rrugë është e rëndë për ndjekje dhe kërkon përpjekje të mëdha. Ai që niset drejt asaj duhet të jetë më i udhëzuar se tufa e zogjëve dhe më i kujdesshëm nga laraska deri te ndarja ng bota dhe kthimi i All-llahut xh.sh. Por kjo është rruga e fitimit në fe dhe në këtë botë. Ai përbëhet në atë që mirë ta ruash fshehtësinë e tjetrit dhe që mos ta zbulosh asnjë miku tënd, as kujtdo qoftë tjetër asgjë që mund ta fshehë pa marrë parasysh sa të afërt të të jenë ata. Pastaj ta kryejsh emanetin e të gjithë atyre që të kanë lënë diç në emanet. E mos i beso askujt asgjë për çka jashtëzakonisht të ka mbetur, përveç nëse këtë duhet patjetër ta bësh. Në atë rast bëre këtë në mënyrën më të mirë të mundur dhe mbështetu në All-llahun xh.sh.
Tepricën e pasurisë tënde dhe autoritetit jepi edhe atij që këtë e kërkon dhe atij që këtë nuk e kërkon prej teje, sikur edhe të gjithë të tjerëve që janë të nevojshëm për ndihmën tënde dhe të cilëve mund t’u jesh në ndihmesë, qoftë ata edhe nuk tregojnë dëshirë për këtë. E për tërë këtë që e bënë mos pritë kompenzim prej askujt tjetër pos prej Krijuesit tënd - All-llahut xh.sh.
Dije mirë se i pari do të shkaktojë dëm ai të cilit i ke bërë mirë dhe se i pari do të ngritet kundër teje. Sepse të prishurit nga zilia e urrejnë çdokend nga ata që u bënë mirë kur shohin se personi përkatës është në gjendje më të mirë se ata. Ndaj çdonjërit vepra në mënyrën më të mirë dhe fshehe disponimin. Nëse ke sukses t’i kapërcesh disa kohë që i sjellin ditët dhe netët do të kesh jetë të qetë dhe të rehatshme.
Mos këshillo duke e kushtëzuar këtë me pranimin e tij, ose të ndërmjetësosh për diç duke e kushtëzuar ndërmjetësimin tënd me pranimin e tij. Mos dhuro me kusht që për këtë të shpërblehesh. Tërë të numruarat bëri për shkak të virtytit dhe duke e kryer detyrën tënde të këshillimit, ndërmjetësimit dhe bërjes mirë.
Është miqësi kur njeriun e dëshpëron ajo që e dëshpëron tjetrin, kurse e gazmon ajo që tjetrin e gazmon. Ai që është nën këtë shkallë nuk është mik. Vetëm ai që e stolis kjo vetë është mik kur këshillon. Sepse çdo njeri që ofron këshillë është mik, kurse çdo mik nuk këshillon.
Këshilla përbëhet në atë që njeriu e konsideron të keqe atë që i dëmton tjetrit njëjtë e pikëllon kjo njeriun përkatës apo e gazmon. Edhe ta kënaqë ajo që tjetrit i bënë dobi njëjtë e gazmon kjo njeriun përkatës apo e pikëllon. Kështu këshilla ka një kusht më tepër nga miqësia.
Shkalla më e lartë e miqësisë është ajo kur dikush me ty e ndanë jetën dhe pasurinë e vet plotësisht vullnetarisht dhe të çmon më shumë se çdokend tjetër. Përpjekja që të arrihet sa më shumë shokë dhe miqë është virtyt i cili është më i afërt mangësisë. Sepse miqësia është virtyt i vërtetë i tërësishëm, kurse miqtë arrihen me butësi, bujari, durim, përkushtim, zemërgjërësi, shoqëroritet, dëlirësi, mbrojtje të mirë, mësim dhe me të gjitha cilësitë lavduese. Këto nuk mendojmë në ithtarët dhe simpatizuesit që i bashkojnë profesionet dhe shërbimet, e caktuara sepse ato rëndom shpërndahen posa dobitë e kësaj bote të mungojnë, as në ata që përpiqem t’i plotësojnë lakmitë e veta. Nuk mendojmë as në shoqërinë në pije, as në ata që bashkohen që të bëjnë mëkate dhe pune tjera të këqia, atakojnë në nderin e të tjerëve dhe e humbin kohën në kotësi nga të cilat nuk ka kurrfarë dobie. Ata nuk janë iqë sepse ata njëri tjetrin e shfrytëzojnë dhe menjëherë shpërndahen para të zhduken punët e këqia që i patën bashkuar. Ne i kemi parasysh miqtë e sinqertë që janë ata që janë vetëm për dashuri të All-llahut xh.sh. Nëse megjithatë i posedon këtë mangësi dhe tubon mjaft miqë të cilëve tash u bënë atë që je i obligueshëm ta bësh me rastin e fatkeqësisë kur t’i goditë, qoftë me vdekje apo me pamaturi, apo me ndarjen apo me mashtrim të ndonjërit prej tyre, atëherë hareja jote për shkak se i ka tubuar nuk mund ta zëvendësojë pikëllimin tënd për shkak të asaj që i ka goditur.
Mangësia që më së shumti i gjason virtytit është dëshira për mburrje. Drejtpërdrejt kjo është shenjë e mendjengushtësisë së atij që me këtë kënaqet. Por, herë herë mund të jetë edhe i dobishëm psh. kur me këtë i shmanget të keqes, kurse rritet e mira ose kur shërben si shembull i moralit të mirë për atë që për atë dëgjon.
Disa aspekte dhe këshillimit pothuaj se paraqesin një lloj të pëcjelljes së fjalëve të huaj (nemimetit). Kështu kur dikush e dëgjon dikend tjetër se si e qorton atë që i ka bërë dhunë ose sheh se i tilli i përgatit intrigë dhe këtë e fsheh nga ai me të cilin ka të bëjë ky të folur dhe të cilit kjo intrigë i përgatitet, atëherë edhe ai që këtë e fshehë, në realitet, bënë dhunë. E nëse të tilli e njofton për këtë, atëherë ndaj atij që qorton ose intrigon e bënë atë që ai ende nuk e ka merituar si denion për atë aktin e vet, dhe kështu tash atij i bënë dhunë. Kurse nuk është korrekte të dënohet krimineli më shumë se që peshon dhuna e tij. Në rastin e ngjshëm i mençuri do ta ruaj atë me të cilin ka të bëjë ky të folur ashtu që nuk do ta t’ja përcjell nga ai që flet, pra nuk do ta njoftoj për atë që i tilli ka thënë për të, në mënyrë që mos të hyjë në gjërësi të panevojshme dhe kështu veten ta shkatërojë. E kur ka të bëjë me intrigën që dikush e bënë, ai e ruan atë të cilët ajo i përgatitet duke e fshehur këtë sa më mirë që mundet nga ai që këtë e bënë dhe duke pasur kujdes mirë në vetë intrigon, dhe asgjë më shumë.
Nemimeti është përcjellja e asaj çka është dëgjuar, kurse në të cilën nuk ka asgjë të dëmshme për atë të cilit kjo i përcillet. Këshilla dy herë jepet: hera e parë është detyrë dhe obligimi fetar, kurse hera e dytë është tërheqja e vëmendjes dhe vërejtje. Tashmë hera e tretë ky është qortim dhe gjykim. Vetëm kur ka të bëjë me fenë njeriu e ka obligim ta përsërisë këshillën shumë herë, i pëlqeu kjo atij që i drejtohet ose jo, e shqetësoi kjo ose nuk e shqetësoi.
E kur të jep këshillë, bëra këtë fshehtas, e asesi botërisht, dhe këtë me aluzion, e kurrë haptazi. Këtë të fundit mund ta bësh vetëm atëherë kur i tillë nuk e kupton aluzionin tënd, dhe ka nevojë që këshillën ta drejtosh pa aluzion, dmth. haptazi. Kurrë këshillën tënde mos e kushtëzo me pranimin e domosdoshëm. Nëse del nga këto suaza atëherë më nuk je ai që jep këshilli, por jo kriminel që dëshiron për vete të sigurojë nënshtrim dhe pushtet. Dhe atëherë më nuk je duke kryer detyrën tënde fetare dhe vëllazërore. Pra, këta më nuk kemi të bëjmë me gjykimin e arsyes dhe miqësisë, por për mënyrën se si sillet sunduesi me shtetasit e vet dhe zotëriu me robërit e vet. Kurrë mos e ngarko mikun tënd me më shumë se që edhe vetë ofron prej vetes, sepse nëse kërkon më shumë se që jep, atëherë bënë dhunë. Dhe mos fito pos me kusht të shpenzosh dhe mos u shoqëro pos me kusht të izolimit. Nëse kështu nuk vepron, do ta dëmton veten tënde dhe do të keshë sjellje të keqe.
Të tolerohen ata që pa të drejtë përvetësojnë dhe tepërsisht dëfrehen, dhe të mbahesh sikur nuk po i sheh si po e bëjnë këtë nuk është kurrfarë njerëzie as virtyti. Ma e kundërta, kjo është shenjë e përuljes dhe dobësisë sikur edhe shtytje atyre që të vazhdojnë në këtë akt jomoral. Pastaj, kjo është përpjekje që në këtë të ndiqen dhe që t’iu ofrohet ndihmë në bërjen e kësaj të keqeje. Toleranca është njerëzi kur ka të bëjë me të drejtit që garojnë në folje dhe altuizëm. Vetëm të tillëve të zellshmit duhet t’ua kthejnë në mënyrën e njëjtë, sidomos kur nevoja e tyre të jetë më e madhe kurse domosdoshmëria më e shprehur. (Nëse në këtë dikush do të vërente): Nëse nga qëndrimi yt del se duhet falur miqëve duke u shtirë sikur nuk po shihen, atëherë me këtë po barazohen miku dhe armiku dhe i huaji në komunikim me ta, që është gabim i qartë. (I përgjigjemi): Suksesi është nga All-llahu xh.sh.! Qëndrimi ynë i sipërm nxitë në tolerancë dhe altuizëm, por jo ndaj grabitçarëve por ndaj mikut të sinqertë.
Nëse dëshiron ta mësosh veprimin e drejtë në këtë dhe do arrishë të vërtetën, atëherë dije:
Altruist është njeriu që i jep gjithherë përparësi mikut të vet ndaj vetes së vet. Në rast të paraqitjes së ndonjë nevoje ose domosdoshmërie të dy miqtë duhet që mirë të mendojnë për këtë, dhe kur të tregohet se nevoja apo domosdoshmëria e të cilit është më e madhe, atëherë gjyqi i miqësisë dhe njerëzëshmërisë imponon që tjetrit t’i jepet përparësi ndaj vetes. Ai që prej tyre këtë nuk e bënë, ai është grabitçar që dëshiron të grumbullojë sa më shumë që mundet. Ndaj të tillit nuk duhet fare të jesh tolerant sepse ani nuk është as shok as mik. Nëse tregohet se nevojat e tyre janë të barazuara dhe domosdoshmëria pajtuese, miqësia e vërtetë imponon që secili për vete të nxitojë të jep përparësi mikut të vet ndaj vetes së vet. Nëse asisoji veprojnë, ata janë miqë. E nëse vetëm një prej tyre vepron kështu, kurse tjetri jo, e nëse jo traditë është traditë e tij, atëherë ky tjetri nuk është mik dhe me të nuk duhet vepruar sikur me mikun. E nëse ai këtë po ashtu e bënë me ndonjë rast tjetër, atëherë ato sërish janë miqë.
Nëse dëshiron dikujt t’i bësh diçka pasi që ngati i tilli i ka kërkuar, ose dëshiron të fillosh me zbatimin e tij, bënë vetëm atë që ai dëshiron, e jo çka të dëshiron, në të kundërtën ngurron nga ajo. Sepse nëse kështu nuk vepron ti atëherë bënë keq, e jo mirë për çka meriton qortim prej tij dhe të tjerëve, e jo mirënjohje. Me këtë e favorizon armiqësinë, e jo miqësinë.
Mos i transmeto mikut tënd atë që do t’i dhemb dhe nga mësimi i së cilës nuk ka dobi. Ky është manir i të prishurit. As mos e fsheh atë nga ai mosnjohje e së cilës do t’i sillte dëm. Ky është manir i atyre që bëjnë keq.
Mos iu gazmend lavdatës për të që nuk gjendet në ty, e që me këtë të rritet pikëllimi yt. Sepse kjo është mangësia jote që të tjerëve na tërheq vëmendjen për veten, bënë që të dëgjohet për të. E pastaj t’i bëhesh objekt i përqeshjes dhe përbuzjes. Vetëm të marrin dhe budallaun kjo mund të kënaq.
Nuk ka asgjë të keqe në atë nëse qortohesh për shkak të diçkaje që nuk gjendet te ti. Përkundrazi, le të të gëzojë kjo sepse ky është virtyt i yti që u zbulohet të tjerëve. Gëzohu nëse te ti gjendet ajo që meriton lavdatën, njëjtë të lavduan apo nuk të lavduan. Kurse pikëllohu nëse te ti ka diç që meriton qorti, njëjtë të qortuan apo nuk të qortuan për këtë.
Nëse dikush dëgjon diç të keqe për gruen e mikut të vet, fare mos ta njoftojë për këtë, veçan nëse ai që e flet këtë është i njohur si kritezer, shpifës, llafazan dhe vetëmbrojtës i zjarrtë që dëshiron të ketë sa më shumë të ngjashëm me të ndër njerëzit. E kësi vërtet ka shumë. Shkurtimisht, ka nevojë që njeriu të fletë vetëm të vërtetën. Mirëpo, nuk dihet shpesh se a e flet të vërtetën folësi apo gënjeshtrën. Veçan në fe kjo është shumë e madhe.
E nëse dëgjon diç ashtu, duke mësuar pos kësaj edhe nga të tjerët e të informuarit se për këtë ekziston bazë e arsyeshme dhe se kjo nuk vjen vetëm nga një njeri, ose nëse vetjakisht e konstaton të vërtetën e mirëfilltë të kësaj, por nuk ka mundësi ta bind në këtë mikun, atëherë le t’ja thotë këtë në katër sy dhe këtë butësisht, me fjalët: Femra ka mjaft, kurse ti mbrojë shtëpinë tënde me bedem, edukoje familjen, largohu nga kjo e kjo dhe kufizohu nga kjo e kjo. E nëse ai e pranon këshillën dhe kufizohet nga kjo, e ka gjetur lumturinë e vet. E nëse sheh se ai, përkundër kësaj, nuk kufizohet dhe kësaj nuk i kushton kurrfarë kujdesi, do të pushojë t’ia fletë këtë, duke mos e folur në asnjë fjalë, derisa sa edhe më tej do të vazhdojë të miqësohet me të. Sepse ajo që ai nuk i pranon fjalët e tij për të vërteta nuk është arsye që të largohet nga ai.
E nëse ai e mëson të vërtetën e plotë dhe arrinë ta bindë mikun e vet në pjesën më të madhe të vërtetës në të cilën personalisht është bindur, atëherë e ka për detyrë ta njoftojë për atë që edhe ai të ketë pasqyrë të qartë për këtë. Dhe atëherë, nëse këtë e ndërron, është mirë, e nëse nuk ndërron asgjë, atëherë do ta lëshojë sepse në shoqërim me të nuk ka më tej kurrfarë të mirë e në pajtim me këtë as nevojë për të.
Hyrja e ndonjë mashkulli fshehtazi në shtëpinë e huaj është dëshmi e mjaftueshme e të keqes dhe për këtë nuk ka nevojë kurrfarë dëshmie tjetër. Njëjtë është edhe me hyrjen e femrës fshehtazi në shtëpi të mashkullit tjetër. Të kërkohet në këtë rast dëshmimi i dy dëshmitarëve është më tepër se dëshmi i budallisë. Është detyrë femre e tillë të largohet dhe nga ajo në çdo pikëpamje të largohet.
Sipas disa vetive të veta morale njerëzit kategorizohen në nëntë grupe:
- Grupi që lavdon në prani, kurse qarton në mungesë. Kjo është veti i hipokritëve dhe kritezerive, dhe ky lloj i moralit është shumë i përhapur mes njerëzve dhe dominon.
- Grupi që qorton në prani dhe mungesë. Kjo është karakteristikë e thumbonjësve dhe kritezerëve të vrazhdë:
- Grupi që lavdon në rani dhe mungesë. Kjo është veti i mikluesve dhe ambiciozëve.
- Grupi i njerëzve që qorton në prani, kurse lavdon në mungesë, që është veti e mendjengushtëve dhe budallenjve.
Vetëm të virtytshmit përmbahen nga lavdimi dhe qortimi në prani, kurse shprehin lavdatë për të mirën në mungesë ose përmbahen nga qortimi. Sa u përket atyre që dëftojnë në mangësi, e nuk janë as hipokritë as të vrazhdë, ata ngurrojnë nga lavdimi dhe qortimi edhe në prani edhe në mungesë.
Secilën nga grupet e numruara kemi patur rast t’i njoftojnë dhe shijojmë. Kur të ofrosh këshillë, bëre këtë në vetmi dhe me fjalë të buta. Mos i përshkruaj tjetrit qortimin e atij të cilit i drejtohesh e të jeshë nga ata që bartin fjalë të huaja (nemmam). Nëse këshilla jote është e vrazhdë atëherë do të përçajë dhe dëbojë, në vend që të përvetësojë. Kurse All-llahu xh.sh. thotë: “Dhe thuani fjalë të butë...! Pejgamberi i Zotit, s.a.v.s. ka thënë: “Mos vështirëso!”
E nëse këshillën tënde e kushtëzon me pranimin e tij, ti je mizor. E mundet këshilla të jetë edhe e gabueshme e do të delë se kërkon pranimin e gabimit tënd, e lëshimin e asaj që është e drejtë.
Çdo gjë e ka ndonjë dobi. Unë jashtëzakonisht shumë kam përfituar duke duke diskutuar me të padijshmit. Kështu është ndezur natyra ime, ka flakëruar imagjinata ime, u ngjallë mendimi im dhe u degëzua aktiviteti im, kurse kjo ka rezultuar me vepra mjaft të vlefshme. E sikur të padijshmit mos ta kishin ngacmuar atë që tek unë ka qenë e heshtur dhe ndezur atë që tek unë fshehej, nuk do t’i shkruaja as ato vepra.
Mos vendos lidhje martesore me mikun (shokun) as me të mos bënë shitblerje. Jemi bindur se këto dy aspekte të lidhjeve sjellin deri te shkëputja e lidhjeve miqësore, ndonëse të paudhëzuarit pohojnë se në mënyrën e sipërme kjo lidhje vetëm përforcohet, që është gabim i qartë. Dy llojet e cekura të kontratës detyrojnë që çdo palë kontraktuese synon ta arrijë në të pjesën e vet, sepse në këtë rast janë mjaft të rrallë ata që i japin përparësi palës tjetër. E kurëdo që secili synon ta arrijë atë që i takon, medoemos vjen deri te konflikti, që nga ana e vet e shkatërron çdo njerëzishmëri...
Shfletuesi i Kur'anit
