Në jetën e popullit shqiptar kultet fetare ndikuan fuqishëm në integrimet e krahinave etnografike dhe të nëndialekteve gjuhësore, kurse fetë monoteiste universale krishtërimi dhe Islami, ndikuan fuqishëm në integrimet etnike, sociologjike, kulturore e politike të popullit shqiptar historik dhe të integrimit e Njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë, ndaj edhe në integrimin e kombit shqiptar të pakontestueshëm.Për të kuptuar rolin e feve në jetën kombëtare shqiptare, duhet të ndjekim rrugën e integrimit të popullit e të kombit shqiptar që nga ilirët. Dallimet midis fiseve ilirro-pellazgjike të paraardhësve të shqiptarëve historikë, pasqyrohen në tiparet e kulturës materile të tyre, pikërisht falë tipareve të kulteve, me një synim të qartë që i shpinte fiset ilire drejt gjetjes së një kryezoti - hyjnie, faktor lidhës për integrimin i civilizimin ilir dhe të etnisë ilire.
Ndeshjet e para të ilirëve me helenët, të dëshmuar nga Homeri, dhe rënia e tyre nën robërine helene e romake, të dëshmuara nga apologjetë dhe historianë helenistë e romakë, ishin me pasojë për mbijetojën ilire dhe për faktin se pushtuesit përvetësuan Panteonin ilir dhe civilizimin ilir, dhe kështu krijuan rrethana lehtësuese për asimilimin e ilirëve nga brenda jetës së tyre.
Hulumtimet e gjata, dhe rezultatet interdisiplinare të hulumtimeve kanë treguar se ndër shkaqet më parësore pse ilirofonët e pranuan krishtërimin në kohën e Apostujve, ishte kërkesa për një forcë mobilizuese e lidhëse për distancimin si etni, si popull dhe si kombësi, nga civilizimi universal latino-helen që kishte përbytur një pjesë të etnisë ilire në Ballkan. Me fjalë të tjera, përqafimi i krishtërimit nga ilirofonët do parë si marrje në dorë nga ilirët të një arme që do të ndihmonte njerrjen në skenën historike të kombësisë ilire të formësuar, por të mbuluar me universalitetin kulturor e shtëtëror romak perandorak, në fillë të rënies së saj me fillet e krishtërimit. Po me këtë funksion krishtërimin e morën edhe grekët, italianët etj., në bashkëfqinjësi me ilirët. Mirëpo, legalizimi i krishtërimit më 313, ilirëve e të tjerëve, u hoqi nga dora këtë armë, sepse prapë, civilizimi simbioz latino-- - helen, tashti i veshur në rroba të krishtera, do të bëhej jorgan shumë më i rëndë mbi civilizimin ilir, mbi qenien ilire të ilirofonëve.
Fati historik ka dashur dhe kisha shtetërore perandorake pa vonuar u përça, krysisht për shkak të gjuhës liturgjike e të kërkesave për decentralizimin e saj në përshtatje me kërkesat e kulturave të kombësive në Perandorinë Romake. Si pasojë e kësaj ndodhi edhe ndarja e Perandorisë në Lindje dhe në Perëndim, më 395. E para do të mbulojë arealin e sferës universale heleniste, kurse e dyta atë latine. Mirëpo, përpjekjet për ndarjen e kishës në lindore dhe perëndimore do të vazhdojë me përpëlitje e kundërthënie deri në absurd, krej deri më 1054. Deri në këtë kohë përfundoi procesi i asimilimit të ilirëve në viset e aministruara nga perëndimorët. Në asimilimin e ilirëve perëndimorë ndikuan faktorë kryesore: Perandoria Romake e Perëndimit u shpartallua më 476, vetëm pak kohë pas përkthimit të Belidhjes së re latinisht dhe tashti në arealin e Perandorisë Romake Perendimore filloi integrimi i etnive e i kombësive të popujve europianë, të cilët fillimisht përfillën latinishten për gjuhë liturgjike e të administratës. Tërë kjo deri në shekujt VIII / IX, kur filloi integrimi i shteteve nacionale evropiane, përkatësisht derisa zuri fill renesansa dhe humanizmi në shekujt XIII-XV. Ilirët katolikë do të shërbëjnë si lëndë ndërtuese në ngrehinën e kombësive të reja në arealin e sotëm slloven, dalmatino-italian, kroat, etj.
Ndërkaq, qëndrimi i Peramdorisë Romale Lindore, e njohur si bizant, edhe mbi njëmijë vjet pas Perandorisë Romake Perëndimore, pati disa rrjedhime pozitive për ruajtjen e një pjes kompakte të ilirëve dhe pikërisht në zonën midis koordinatave me të cilat mund të shënohen viset historike dhe etnike shqiptare. Për këtë pati rëndësi fakti se në Bizant do të vazhdojë sundimi i perandorëve me prejardhje ilire dardane, të cilët ndikuan në ruajtjen e kishës, të njësisë drejtuese të saj në viset ilire dardane, maqedone, epirote, albane etj. Mirëpo, në mesjetën e hershme e të mesme, ezistencën dhe ikzistimin e kombësisë iliro-shqiptare, qoftë edhe si dardane, maqedone, epirote e albane, brenda Perandorisë Bizantine, e mbulonte koncepti kishtar-shtetëror romaios për të gjithë shtetasit ortodoksë të Perandorisë Bizantine.
Realish, asokohe në Evropë, në Perëndim si dhe në Lindje mbretëronte parimi “Cujus Reio, ejus Religio” (I kujt pushteti, i tij besimi), që do të thoshte: për distancim nga pushtuesi duhej dhe distancim kishtar e fetar. Ky rast për shqiptarët do të ofrohet vetëm në fillet e depërtimit institucional të kishës katolike perëndimore në tokat shqiptare, në viset e Tivarit e të Ulqinit, aty nga viti 1100, pikërisht në fillimet e depërtimit të Kuvendeve të Shën Benediktit, kurse në shekullin XIII kisha katolike depërtoi në vise shqiptare në Dukël e Zetë - zhupa këto të administruara nga iliro-vllehët e serbizuar. Zhupanët e këtyre zhupave, për interesa shtetëformuese sllave, ditën të përfitonin nga kundërtheniet midis dy kishave të krishtera latino-katolike dhe bizantino-greke dhe i vunë themelet e kishës me tipare serbe, një armë e fuqishme për asimilimin e elementit iliro-shqiptar në sllavë. Edhe ngritja e Principatës së Arbenit në vise të Krujës është rezultat i mirëfilltë i konvertimit në katolikë të popullsisë ortodokse në anët e Albanopolisit dhe të albanëve të Ptolemeut. Këtë konvertim do ta ndihmonin ndërhyrjet shtetërore perëndimore.
Mirëpo, aspiratat e pangopshme të kishës katolike për t’u bërë zotëruese e kishër në arealin e ish-sferës universale heleniste-bizantine e më gjërë, shaktuan kryqëzatat, të motivuara nga rreziku prej Islamit triumfues drejt Kostandinopojës. Kryqtarët evropinë do të rrënojnë e do të shkatërrojnë të mirat materiale të sferës universale heleniste bizantin, pra të civilizimit të krishterë lindor. Kryqëzatat ndihmuan forcimin dhe mëvetësimin e principatave sllave në viset periferike të Bizantit, në fqinjësi më trvën shqiptare të integruar me dallime të mëdha civilizuese qytetëruese krahasuar me civilizimin sllav në formim e sipër.
Krijimi i mekanizmave shtetërorë e kishtarë të sllavëve në fqinjësi me shqiptarët, do të shtojë pengesa që ishin të shumta, në rrugën e integrimit përfundimtar dhe të distancimit të kombësisë shqiptare e të daljes së saj në dritën historike. Madje sa vinte dhe do të krijoheshin rrethana të ndera për ekzistimin e mëtejshëm të pasardhësve të ilirëve para sulmeve e vërshimeve serbe, bullgare e greke me ndihmën e kishave të tyre autoqefale, shumë agresive. Rreziku ishte aq më i madh, sepse ato vepronin në mjediset shqiptare si kisha për shqiptarët.
Në anën tjetër, dobësimi me anë të asimilimit të periferisë, sa vinte dhe e shtonte rrezikun për trungun etnuk shqiptar. Madje, në periudhën e pushtimeve bullgare të shekujve X-XI, me ndihmën e kishës në duart e sovranit, u fur juha bullgare në shumë vise iliro-vllahe. Sllavizmin e këtyre mjediseve do ta ndërpresë Islami, i pranishëm në këto mese para pushtimeve turke-osmane, ndër goranët, pomakët, torbeshët etj. Rreziku i posaçëm për asimilimin enë sllavë të shqiptarëve ushtroi kisha shënsavine serbe nga viti 1217, e cila u shpall zotëruese zyrtare mbi kishën e krishterë ortodokse në pjesën më të madhe të trojeve etnike shqiptare. Kështu, kisha serbe kalasë shqiptare iu afrua nga brenda, njësoj si kisha bizantino.greke në arealin e rrudhur të Perandorisë Bizantine. Këso kohe, dhe pikërisht në fillet e integrimeve të kombësive sllave e të kombësive greke në fqinjësi shqiptare, dhe brenda në tokat shqiptare, për qenien shqiptare do të shtoheshin rreziqet nga perëndimi dhe nga lindja - nga inkursionert italo- frënge dhe turko-osmane. Të gjitha këto rrezie kërcënuese në rritje, sollën pengesa në ngritjen e principatave shqiptare dhe sa vinte e vështirësonin proceset integruese shtetformuese shqiptare. Pengesë mbi pengesat shin përçarja politike e fetare midis principatave shqiptare në prag të depërtimeve turko orsmane. Mekanizmat e rinj shtetërorë në tokat shqiptare përfillën administratën e perandorive prej të cilave dolën të pavarura ose vazale; serbe, greke, bullgare, italiane, e madje preferuan dhe ndoën kishat që gjetën: greke, bullgare, serbe, katolike. Të gjitha këto ndryshime nuk lejonin lidhjen e principatave në një shtet të vetëm, pos mundësive nacionale, dhe të shumë kishave në një kishë të vetme gjithëshqiptare, pos mundësive nacionale, si të grekët, serbët, bullgarët, e tashti te malazezët e maqedonët aktualë. Zhvillimet e reja, kombësinë shqiptare të integruar në gjirin e universalitetit latino-helen sa vinte e shihnin në copëzim, në ndarje, ne dekompozim në disa kombësi, me kishën dhe fenë dallim kryesor, si te sllavët e Jugut dhe ata Lindorë e Perëndimor.
Realisht, ashtu si edhe me rastin e kombësive të tjera, për ruajtjen e homogjenisë etnike të kombësisë shqiptare ishte e domosdoshme një fe e vetme për të gjith shqipfolësit, duhej një kishë e vetme e pranuar prej të gjithëve. Kishave dhe feve të përgjakura njëra me tjetrën, shekuj me rradhë, nuk mund t’u takonte ai nder. Në këtë rol mund të vihej vetëm një fe, e cila mund të jepte prova për universalizimin dhe humanizmin më të madh se ato fe me të cilat ishte ballafaquar qenia shqiptare e ilirofonëve. Pra, duhej një fe që kishte dëshmuar një civilizim të lartë. Ky nder historik do t’i takonte Islamit që në fillime të jetës institucionale të Islamit në trojet etnike shqiptare të Peonisë- Dardanisë, nga fillimi i viteve ‘90 të shekullit XIV.
Të dhënat burimore fuqimisht vrttojnë se vendosja definitive e sistemit feudal osman në tokat shqiptare deri në fund të shekullit XV, veçanërisht pas thyerje pa shpresë për rimëkëmbje të Principatës së Skënderbeut, hapi mundësinë për rrugë të reja në fushë të integrimeve të kombësisë shqiptare dhe të kulturës kombëtare shqiptare, por tashti nën flamurin paqekrujues e rindërtues të fesë e të civilizimit islam. Për shfaqjen surprizë në skenën historike të kombësisë shqiptare, thënë shkurt, do të ndikojë një fakt i rëndësishëm dhe një shkak madhor. Fakti ishte që tashti të gjithë shqiptarët për të parën herë u gjetën nën një çati shtetërore të një perandorie me dministratë dhe civilizim shumë human, me një mekanizëm ushtarak mbrojtës shumë të sigurt, siguroi mundësinë për evitimin e përçarjes politike e fetare të shqiptarëve që përjetuan mynxyrat e sundimit të principatave feudale. Kalimi në Islam mundësonte bojkotimin e kishave të huaja, pa pasoja për unitetin kombëtar në mundësi. Ftohja deri në palcë e shqiptarëve ndaj kishës serbe, bullgare, greke, por edhe nga të tjerat, vinte edhe si pasojë se ato kisha në kuadër të sistemit osman u lanë të zhvilloheshin si kisha nacionale serbe, greke, bullgare, hebraike, me kusht që të qëndronin lojalë ndaj sulltanit. Ndjekja e këtyre kishave nga shqiptarët ata i çonte në rrugë të asimilimit të sigurt. U la e lirë edhe kisha katolike, pra latine, me kusht që të qëndronte lojale ndaj sulltanit dhe të mos krijonte alenca antiosmane dhe antiislame me Perëndimin. Kjo kishë, megjithatë, nuk mund të përfitonte terrene të reja në trojet shqiptare, ngase luftohej nga kishat ortodokse serbe, bullgare, greke e ruse, ndaj perspektiva e saj në tokat shqiptare ishte me pikëpyetje të madhe.
Kështu, shqiptarët, të thyer në fushë të luftës, pa asnjë shpresë të mëtutjeshme për fitoren me luftë mbi pushtuesin shumë të fuqishëm ushtarakisht dhe në fushën e civilizimit, për armë të fitores, mbi synimet e hapëta shkombëtarizuese të fqinjëve në trevat shqiptare, zgjodhën Islamin.
E para, Islami ishte fe monoteiste, rezultat i evoluimit dhe i revalorizimit t monoteizmit nga Abrahami (Ibarahimi), Davidi (Davudi), Jezusi (Isai) deri te Muhammedi. Burimi themelor i kësaj feje. Kur’ani ishte revelantë e spastruar deri në maksimim nga reliket e besimeve pagane, politeiste, fatishiste dhe kryesorja në islam mbisundonte vula e universalizmit për interesa gjithënjerëzore;
E dyta, periudha mbinjëmijëvjeçare e ndeshjeve të përgjakshme të kishave lindore e perëndimore, të kishave ballkanike dhe të herezive fetare të antikrishtera, djep i të cilave ishin trojet shqiptare gjatë mesjetës së mesme, e behën besimin e popullsisë shqiptare në Krishtin -Njeri, Bir i Zotit dhe Zot, por edhe në besimin e doktrinës së krishterë që nuk arrinte të kanonizohej;
E treta, Islami si fe me burime të qarta për një fe gjithënjerëzore, sa mund të ishte fe e turqve, aq mund të ishte edhe fe e shqiptarëve. Burimet e saj kryesore ishin arabisht, nadj edhe në këtë fushë ato ishin më shumë në natyrën e gjuhës shqipe;
E katërta, kalimi në Islam mundësonte ndërprerjen si me shpatë të rrezikut nga asimilimi i shqiptarëve përmes kishave të huaja, shumë agresive;
E pesta, duke kaluar nga kisha në xhami, hidhej përtokë koncepti kishtaro-shtetëror evropian dhe ballkanik se të gjithë ata që shkonin në kishën serbe, ishin serb, ata në kishën bullgare - bullgar dhe ata që shkonin në kishën greke ishin grekë. Kalimi në një fe të re shqipfolësve i bëri të mundur që të nxirrnin në dritën e historisë një emër etnik ilir të pakrishterë, dhe pikërisht etnonimin shqiptar për të shënuar formacionin sociologjik e kulturor të kombësisë shqiptare që po integrohej në dritën e civilizimit islam. Rrjedhimisht, edhe emri i vendit etnik të shqiptarëve doli Shqipëri;
E gjashta, pranimi i Islamit, fe e perandorit dhe e perandorisë, shqiptarët që nuk e kishin kishën e tyre shtetformuese e kombformuese, i vinte në pozitë të barabartë me popujt shtetformues të Perandorisë Osmane. Atyre u ofronte mundësinë që të ngriheshin në pozitë të zotëruesit në troje të veta etnike dhe të ndanin pushtetin me turqit në të gjitha nivelet, për posë postit të sulltanit;
E shtata, Islami dhe civilizimi islam do të shërbejë si filtër për të pastruar kujtesën shqiptare, kulturen shqiptare dhe gjuhën shqipe nga ndërhyrjet sllave, greke e latine përmes liturgjisë fetare e administratës shtetërore. Depërtimi i fjalëve arabe, persiane e turke në gjuhën shqipe, përmes praktikimit të Islamit dhe të administratës osmane, do të kalojë përmes sistemit të shqipes, pa prekur në sintaksë.
Feja islame dhe civilizimi islam në trojet shqiptare në periudhën e formimit të shteteve nacionale sllave e greke në fqinjësi me Shqipërinë Etnike, do të bëjë faktor mobilizues e lidhës luftarak i shqiptarëve pa dallim krahine etnografike e feje kundër aspiratave asimiluese të pushtuesve serbë, grekë, malazias e bullgarë. Për shqiptarët myslimanë, në të gjitha periudhat e historisë, Shqipëri ishte deri aty ku mbisundonte gjuha shqipe, ndaj luftës ballore, në të gjitha kohët, kundër synimeve pushtuese e asimiluese të fqinjëve kundër tokave shqiptare, do ta përballojnë masat shqiptare myslimane, amza islame e kombit, nga shkaku se kësaj, si dje edhe sot, i rrezikohej qënia e njënis (unitetit) Fe - Atdhe.
Se kjo amzë e kombit shqiptar ishte shtetformuese shqiptare, dëshmojnë ngjarjet historike madhore për kombin shqiptar: përpjekjet e pashallëqeve shqiptare për bashkimin e Shqipërisë dhe pavarësinë e saj nga Perandoria Osmane - turke; Kryengritjet shqiptare kundër reformave të tanzimatit në vitet 30 - 40 të shekullit XIX; Lëvizja Kombëtare Shqiptare e viteve 1876-1886; Lëvizja Kombëtare Shqiptare e viteve 1893-1902; Kryengritja e Përgjithshme për Pavarësinë e Shqipërisë me 1912; Rezistenca Shqiptare e viteve 1918-1941 në viset shqiptare të aneksuara nga Jugosllavia versajase; Mbrojtja Kombëtare e Shqipërisë Etnike në vitet 1941-1944 etj.
Trupëzimi dhe binjakëzimi i dashurisë dhe i sakrificës për Atdhe e Fe te masat shqiptare islame ka mbështetjen e fuqishme në mësimet kuranore dhe në hadith, ku thuhet qartë: “Dashuria ndaj atdheut është komponentë i fesë”. Njënia Fe - Atdhe që shënoi shqiptarinë e amzës së Kombit gjatë tërë Rilindjes Kombëtare Shqiptare, ndikoi fuqimisht në rritjen e dashurisë dhe të guximit për sakrificë për njëninë Fe - Atdhe tek elementi shqiptar e krishterë.
Mirëpo, derisa në masat shqiptare islame propogandat e huaja në dëm të tërësisë së Shqipërisë Etnike mund të gjenin vetëm ndonjë përson, në masat shqiptare të krishtera, në shumë raste kritike për kombin, Atdhe sikurse konsiderohej vetëm ana e krahinave të banuar me shqiptarë të krishterë. Dashuria për fenë mbi dashurinë për atdheun shqiptar bëri që të greqizoheshin e të sllavizoheshin (madje kjo ndodhi deri edhe në ditët tona), shumë vise shqiptare në greqi, në Maqedoninën aktuale dhe në Malin e Zi.
Rëndësia e feve për integrimin e kulturave dhe të kombësive të veçanta sa vjen e po shtohet në të gjithë rruzullin tokësor. Veçanërisht fetë e kishat ortodokse në fqinjësi me trevat shqiptare etnike dhe brënda tyre, që moti janë vënë në rrugë të transformimit në fe e kisha kombëtare të vëndeve me pretendime të hapta albanofobe. Së këndejmi, rrezikimi i ekzistimit të kombit shqiptar sa vjen e shtohet. Ndaj, faktorë ndër më kryesorët për mobilizimin e lidhjen gjithëshqiptare për çlirimin e bashkimin e Shqipërisë Etnike - ishte, është dhe do të mbetet civilizimi islam dhe feja islame për vetë faktin se armiqtë shekullorë që synojnë zhdukjen e kombit shqiptarë janë armiq të dyfishtë të Atdheut dhe të Fesë.
Mirëpo, që civilizimi islam dhe feja islame të luajnë, edhe mëtutje, rolin historik që patën në integrimin dhe ruajtjen e njësisë etnokulturore dhe gjeopolitike të Shqipërisë, e gjendur midis armiqve ortodoksë të paskrupullt, kërkohet që ai (Islami) të bëhet komponenet i politikës dhe i shtetësisë, siç porositin edhe Kur’ani e Hadithi. Kjo kërkesë nuk sugjeron konvertimin e shqiptarëve të krishterë në Islam, por urdhëron ruajtjen e harmonisë dhe të tolerancës në kozmosin fetar shqiptar, të krijuar gjatë shekujve. Fenomeni shqiptar i tolerancës fetare e racore, që është edukim kuranor, mund të shërbejë mësim i dëshmuar për sistemin e ri evropian e botëror, që synon bashkëjetesën fetare e racore në harmoni gjithënjerëzore.
Vazdhimi 2
Prof.Engjëlli ndjehet paksa i indinjuar nga fakti pse amri arbër është nxjerrë nga përdorimi i brendshëm, nëse ka qenë ndonjëherë (?) së paku në arealin e kishës katolike dhe trojet shqiptare, ku ka mbijetuar katoliçizmi, së fundi edhe si “laraman”, kriptokrishterizëm, dhe tërë kjo ndodhi në një kohë “kur nuk depërtonin procese nga Evropa Perëndimore” (?!) Dhe, sipas tij, emri shqiptar që erdhi dhe u përhap me Islamin “solli ndarje e përçarje jo vetëm fetare, por edhe kombëtare, duke imponuar emra të ndryshëm etnike për pjestarët e të njejtit popull” (2.II.1996) !?! Një origjinalitet i tilë nuk mund të haset gjetkë. B.Barej, një njohës e mik i Shqipërisë të shek.XIX, shkroi: “Të huajt që kanë ardhur në Shqipëri, kanë qenë në gjendje të vënë re, në krahasim me konglomeratin e vendeve bllkanike, Shqipëria është më homogjene nga gjuha, traditat, aspirimet, nga ideali i njëjtë i njerëzve, ideali që bazohet mbi fitoren e lirisë brenda një strukture kombëtare”.
Ndërkaq, Erisebach, i cili i vizitoi viset e Prizrenit në vitet 30-të të shek.XIX, do të konstatojë se populli në ato vise “është popullsi që nuk çuhet dot nga aparenca e myslimanëve” ose e krishterë është”, Sipas Konicës, Finlej në “marrëdhëniet mes shqiptarëve myslimanë dhe atyre të krishterë” shihte një “miqësi” më të ngushtë se sa midis shqiptarëve “dhe turqve”.
Islamologu me famë botërore T.Ë.Arnold ka konstatuar një gjendje të humanisë midis shqiptarëve tjetër nga ajo që sot e sheh prof.Engjëlli. “Është e mjerueshme ajo që pohojnë autorët e krishterë se si shqiptarët janë detyruar ta pranojnë fenë (Islamin) nën presionin e dhunës e të haraçeve (...). ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve shqiptarë nuk ekziston kurrfarë antagonizmi, edhe kjo ka vazhduar me breza të tërë. Faktori i besimit nuk ka qënë shkas për ndasi në mes tyre (...). Shqiptarët myslimanë dhe të krishterë flasin të njëjtën gjuhë, kultivojnë tradita të njëjta dhe kanë qëndrime e zakone të njëjta. Mburrja e përbashkët nacionale është e fuqishme saqë nuk lë mundësinë për ndikimin e kundërthënieve fetare që të ndajë pjesëtarët e një kombi”.
Së këndejmi del i çuditshëm konstatimi i prof. Engjëllit se emri shqiptar ishte “apelativ përbuzës” dhe “faktor dezintegrues në të gjitha dimensionet e jetës kulturore të popullit shqiptar”. (2.2.1996)?!!! Dallimet në dogma nuk duhet parë dallime në ndërgjegjen kombëtare. Së fundi, nëse duam të bëjmë propagandë fetare, të përpiqemi për Unitetin e Zotit, në mënyrë që të “arrihet një vllaznim, një solidarësi shoqnore e kombëtare nga më të fortat e më të shëndoshat!” - do të na këshillonte Kultura islame, 1/Shtator 1943, 271. Animin e njërit kundër fesë të tjetrit Pater Antoni Harapi e quante “zekthi i egoizmit”!- këso “zekthish” ka pasur dhe ka “por fakti asht ky, se na jemi pra muslimanë, ortodoksë e katolikë, e si të tillë duem të rrojmë në një harmoni vëllazërore!” - ishte këshilla e Apostullit të bashkimit politik shqiptar, Pater Antonit.
Profesor
Engjëlli, megjithatë, për t’i treguar shqiptarët katolikë, këta aktualët, si soj shqiptari, si mbishqiptar, karshi pjesës shqiptare myslimane, e cila kalon 88% të shqipfolësve në trojet etnike, katolikët i quan arbëneshë - qytetarë të rendit “të dytë në gjirin e shoqërisë osmane, të cilët kinse me sakrifica ishin përcaktuar për emrin arbënesh, arbër vetëm për t’i ruajtur vlerat kombëtare”(!?!). Mirëpo,të gjitha burimet historiografike, letrare, entografike, folklorike të periudhës së iluminizmit dhe të Rilindjes Kombëtare vertetojnë se shqiptarët katolikë, së paku pas rrethimit me ledhin shqiptar islam mbrojtës nga sllavët, janë quajtur me emrin nacional shqiptar, sikurse dhe shqiptarët myslimanë. Përmendja e emrit arbër dhe Arbëri në veprat e rilindasve është premisë letrare sikurse dhe te shkrimtarët e “traditës katolike” - shekujt XVI-XVII. Dhe, sa më shumë që po i thelloj hulumtimet aq më shumë tumiri konstatimet e mia, këtu e shtatë vjet më herët se “Emri i ri (për popullin) nuk ishte i imponuar nga jashtë, atë nuk e impononte ideologjia fetare islame siç e kishte imponuar emrin arbër feja katolike” dhe se “përhapja dhe përqëndrimi i emrit Shqypni Shqipëri për vendin e shqiptarëve shënon një fazë të re për kulturen shqiptare dhe pikërisht fillin e Kulturës Shqiptare Kombëtare të Rilindjes” (Kultura Kombëtare Shqiptare, e cit. 88)
Një paragjykim “evropian” plotësisht i pambështetur ishte dhe mendimi i A. Kostadharit, i tumir prej prof. Engjëllit, se pranimi i Islamit në Shqipëri, si pasojë e pushtimit turk, “ishte errësimi e shuarja e elementëve thelbësore të vetëdijes kombëtare” (2.2.1996)!?! Shkencërisht është vertetuar se në kohën kur u përhap Islami në Shqipëri, në Evropë dhe në Shqipëri mbretëronte terri mesjetar i krishtërimit të përçarë dhe të degraduar moralisht - përhapja e sekteve të krishtera dhe luftë fetare deri në gjenocid të vërtetë.
Feja e krishterë ishte pengesa e përhapjes së diturive ekzakte, astronomike, medicinale, biologjike etj. Islamologu i njohur F. Rahman ka konstatuar se “fenë e tyre nuk e kanë përhapur me shpatë”, porse Islamit rrugët e gjëra ia hapën vetitë e tij inherente, egalitari nu (barazia) dhe humanizmi (njerëzorja). Madje myslimanët Kur’ani i urdhëronte: “në fe nuk ka dhunë”, kurse Hadithi i këshillonte “kërkojeni diturinë qoftë edhe në Kinë” e se “dijetarët janë trashëgimtarët e pejgamberëve”.
Sipas E. De Esh “myslimanët me ndihmë të Kur’anit i kanë mbajtur Evropës ndezur qirin e diturisë dhe me të vërtetë myslimanët ia kanë mësuar si Lindjes ashtu edhe Perëndimit, filozofinë, astronominë, poezinë dhe i kanë dhënë shpirt trurit dhe diturisë së vdekur greke. Ndërkaq, G. Sale (1735) përkthyesi i Kur’anit, shkroi: “Atyre që mendojnë se feja Islame është përhapur vetëm me shpatë mund t’ua them se ata mashtojnë vetvete,kurse R.Guinean ishte më i qartë: “Shumë njerëz të Perëndimit nuk e njohin vlerën e shkencës dhe të kulturës islame (...) Eshtë i njohur fakti, që flet qartë se shkenca dhe filozofia greke, evropiane u erdhi vetëm përmes muslimaneve.” Respektivisht, se “ civilzimi dhe kultura e popujve moderne fillojnë mbi baza të kulturës së popujve të Lindjes dhe atë tyre klasike” do të konstatojë B. Knezheviq (1910). Edhe me ekspleit ishte Mulla Idriz Gjilani, më 1918 “Është fakt se po të mos ekzistonin Meka dhe Medina shkenca në Damask nuk do të ekzistonte. E po të mos ishte Damasku si qendër e shkencës, nuk do të ekzistonte Bagdadi në mungesë të të cilit nuk do të lindnin Samarkanda dhe Buhara , e në to edhe shkencat astronomike dhe fizike, kimia, mjeksia, filozofia e shkencat e tjera. Po të mos ishin Samarkanda e Buhara si endra shkencore nuk do të ekzistonte as Andaluzia. Drita nga Andaluzia po të mos ndriçonte, vallë si do të zgjohej Evropa” Së fundi “vetë Skënderbeu, shprehja më e bukur dhe më e shkëlqyer e racës sonë, u rrit, u përgatit, u forcua në shkollën osmane dhe në spiritën e fortë luftarake t’asaj shkolle dhe të saj kohe të ndritur” - shkroi prof E.Telhaj, më 1943.
As konstatimi tjetër i prof. Engjëllit se “ shtrirja dhe përgjithësimi i emrit etnik Arbërn mbi të gjithë banorët, si jjë dukuri historike-shoqërore, gjeti shprehjen e vet edhe në konsolodimin dhe bashkimin etnik të shqiptarëbe në një “popull”, të cilin okupatori shumëshekullor turk do ta dërrmojë tër t’ia ndërruar emrin”. (3.II.1996), nuk qëndron para të dhënave relevante.
Së pari, emri Arbën, në periudhën paraislame, në përdorim të brendshëm, kurrë nuk i ka mbuluar të gjitha viset etnike dhe historike shqiptare dhe etnonimi arbër kurrë nuk ishte i pranuar mbi shtrirjen e etnosit shqipfolës. Nën emrin e arbërit kurrë nuk u integrua njësia etnokulturore dhe gjeopolitike (sa gjalloi emrin etnik arbën), në vise të tjjera ishin etnonimet dhe toponimet; dardan (Dardani), maqedoni (Maqedoni), epiriot (Epir). Së paku në përdorim të brendshëm, në Dardani, ishte emri shqiptar, siç u pa deri këtu. Mesjeta shqiptare oparaislame çonte në formimin e disa kombësive mbi bazë të etnisë së njëjtë - shqipfolëse, siç ndodhi te sllavët e jugut. Këtu nuk është tepër të konstatohet se depertimi i osmanllinjve në tokat shqiptare, në fund të shek XIV dhe në fillim të shek. XV, por edhe më vonë, u zvillua në shenjë të çlirimit të popullsisë shqipfolëse nga robëria shekullore, serbe, bullgare, greke, venedikase, italiane, anzhuine etj. “Turqit në fillim të qeverimit të tyre në viset tona ishin të tjerë, por ne ata më shumë i kujtojmë nga periudha dekadente e Perandorisë osmane”, konstatonte antimyslimani dhe antishqiptari dinak Ivo Andriq. Së këndejmi,
“ është mendim i gabuar se islamizmi është përhapur me dhunë. Ekzistojnë argumente të shumta, të cilat e demantojnë këtë. Unë mund të përmendi vetëm një, e ai eshtë se shekulli XIX nuk do ta gjente asnjë të krishterë dhe asnjë kishë a manastir në Ballkan sikur islamizmi të përhapej me dhunë shtetërore” - ka konstatuar Ç.Truhelka.
Historiani F. Duka solli fakte mbi islamizmizimin e shqiptarëve deri në fund të shekullit XVI; Shkodra u islamizua 100%, Peja 90%, Vushtrria 80%, Elbasani 79%, Tetova 71%, Kërçova 65%, Kruja 63%, Berati 60%, Prishtina 60%. Prizreni 55,9%, Dibra 51%, Tepelena 50%, Përmeti 41% etj., dhe konstatoi se
“ nuk ka pasur një politikë islamizuaese të zhvilluar me tendenca të posaçme nga sundimi osman. Të dhënat flasin se feja islame është pranuar me dëshirë (...) në masat e popullit shqiptar”. Ndërkaq, historiani Maksud do të theksojë se “ sikur të kishin dashur ormanllinjtë t’u impononin gjuhën dhe fenë e tyre popujve të Ballkanit, të cilët i sunduan për gjashtë shekuj (njëzet breza), sot nuk do të mbetej asnjë jomysliman ose person që të mos e fliste turqishten”
Turqit kurrë nuk i kanë pasur dy emra për shqiptarët shqiptar për shqiptarët myslimanë dhe arnaut për shqiptarët katolikë, për t’i dalluar këta “saktësisht”, që të diskriminoheshin veçantë si “qytetarë të rendit të dytë” - siç thotë prof. Engjëlli (2.II.1996). Se turqit nuk kanë ndikuar në futjen e emrit shqiptar për ta hequr emrin arbër tregon fakti se ata të gjithë shqiptarët i quajtën vetëm me një emër - arnautë dhe e luftuan emrin shqiptar dhe gjuhën e mësimin shqip të shqiptarëve myslimanë. Kësaj popullsie turqit ia mohuan kombësinë shqiptare, kurse katolikët nga fillimi ishin nën mbrojtje të krishtërimit evropian, u lehojej gjuha, mësimi shqip dhe kombësia shqiptare.
Pse u luftua kombësia shqiptare dhe gjuha shqipe e shqiptarëve myslimanë nga puahteti turk më shumë se sa te shqiptarët e krishterë? Kjo mund të shpjegohet vetëm me një fakt madhor; Burimet relevante vertetojnë se Islami në tokat shqiptare në mënyrë guerile e desidente, në rrethana të ekzistimit të një çatie shtetërore, u bë faktor integrues i kombit Shqiptar dhe i Shqipërisë Etnike që kapte mbi 110 mijë km 2 të tokës ballkanike. Një i Krishter nga Korça (1900), shkroi:
“Myslimanët shqiptarë vunë frenë përhapjes detit shqaht(...) Ata që pushtuan Islamin, myslimanët e sotëm janë që apin Epirit karakter shqiptar(...). S’janë vallë myslimanët shqiptarë që mbajtën në kambë gjer më sot ata zakone të vjetrë t’anë që çuditin botën? S’është vërtetë vallë se pa myslimanet, të cilët besa i bëri të largohen nga të tjerët, nga kaurët, do të ishin që shumë shuar e haruar këta zakone?! Të mos ishin këta tradhëtarë të fesë, si thonë ca tradhëtarë të mëmëdheut, Shqipëria nuk do t’ishte aq e madhe sa është sot, do të ishte gjysmë, një e katret nga shkaku i Shqelivet (sllavi) që na kishin pllakosur gjer në kërthi’ të Shqipërisë”
Profesor Engjëlli mbivlerëson veprimtarinë letrare të klerit katolikë të shek.XVI-XVII dhe të mëvonshme, kinse ata në veprat e tyre “mbronin sikur vlerat kulturore evropiane, ashtu dhe vlerat kombëtare”, e thënë më së buti, nuk e kupton rëndësinë e letërsisë, që krijuan “bejtexhinjtë” të shek XVIII, të cilët, sipas Engjëllit, “do të pësojnë nga faktori politiko religjio i okupatorit shekullor aziatik gjithherë në dëm të çështjes shqiptare dhe kulturës evropiane” (2.II.1996)!?
Shtrohet pyetja: Cila letërsi është e liruar nga feja, nga ideologjia, nga edukata? Sintagma “kulturë evropiane” që e përdorë prof.Engjëlli këtu, nënkupton fenë katolike. Pse të mos thuhet qartë?!
Por, të quhet më pak fetare letërsia e proviniencës katolike e shek. XVI-XVII se letërsia e proviniencës islame e shek.XVIII, kjo nuk është vetëm mosnjohje. Realisht, të gjithë studiuesit e lëtersisë së “traditës” - katolike kanë konstatuar vlerat e saj të mëdha si burim për shqipen e shkruar dhe këtu qëndron rëndësia kombëtare e asaj trashëgimie kulturore. Përmbajtja e tyre është fetare e krishterë universale, e proviniencës propaganduese papiste. Së këndëjmi, ajo veprimtari, kryesisht përkthyese nga italishtja, latinishtja, spanjollishtja, së bashku me kishën katolike dhe shkollën fetare katolike, pranë kishave, ishin veprimtari të stimuluara dhe të mbrojtura prej Papës dhe Fuqiv të Mëdha Evropiane të kohës, por edhe nga vetë Porta e Lartë. Zatem, “në mbretërinë turke, si shtet kryesisht fetar, feve jomyslimane të pranuara u është dhënë kompetenca mbi besimtarët e vet, jo vetëm kulturor e fetar, por edhe të rëndësisë politike” - ka konstatuar V.Çubrilloviq, antiislam e antishqiptar i tërbuar.
Ndërsa letërsia shqiptare e proveniencës islame ishte veprimtari e ndjekur dhe e dënuar nga faktori kristian e politik evropian e ballkanik, ishte e ndjekur, e ndaluar dhe e dënueshme nga faktori kulturor, politik e administrativ - jurudik osman. Së këndejmi, kjo veprimtari ishte aktivitet gueril, letërsi kaçakçe, kryengritëse, disidente mbi të gjitha dhe brumosur me frymën shoqërore, arsimuese, kombëtare shqiptare, ishte pararendëse e letërsisë së Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Thënë edhe më përmbledhtazi: krijuesit letrar të proviniencës islame u përpoqën maksimalisht “për një fe më liberale me pretendime gjithshqiptare për një bashkim e solidaritet në nivel të bashkësisë dhe gjuhës të bashkisë së kulturës, të bashkisë së tregut dhe të bashkisë së vendit”. (Kultura Kombëtare Shqiptare, e cit. faqe 226).
“Historia e letërsisë shqipe në të cilën mbështetet prof. Engjëlli, kur është çështja e ndriçimit të Letërsisë së Bejtexhinjve, është një doracak jo vetëm sakat. Prof.Engjëlli thotë se “bejtexhinjtë” nuk e kanë njohur “Letërsisë e traditës”, pra atë katolike fetare të shek.XVI-XVII?! Atë letërtsi nuke kanë njohur, gjërësisht, as priftërinjtë, mdje as vetë shkrimtarët e “traditës”, sepse ajo ka pasur një përhapje shumë të kufizuar në trojet shqiptare. Atë nuk e kanë njohur as pjesa më e madhe e rilindasve dhe e njohim vetëm ne, tashti, pas evidencimit dhe ribotimit. Së këndejmi, nuk mund të merret për i saktë plotësisht konstatimi se Nezim Frakulla “nuk ka ditur se shqipja është shkruar”(2.II.1996). Duke u mbështetur vetëm në vargun : “ Këtë Divan e zura shqip”(1727/30). Ai së paku ka pasur njohuri për letërsinë shqipe me alfabet arab, por edhe për atë shqip me germa greke të Akademisë së Voskopojës. Madje, “invokimi i Nezimit (në atë varg) nuk duhet kuptuar se ai i pari shkroi shqip, por duhet kuptuar se i pari nguli këmbë të bënte një kthesë në mendimin letrar shqip, të fillonte një epokë e re të mendimit letrar shqiptar në pajtim të kërkesave që shtronte ndërgjegja kombëtare shqiptare e kohës së tij. Nëzimi, siç do të shihet, ishte gur kufiotar midis epokës sëkombësisë shqiptare dhe filleve të Iluminizmit shqiptar dhe i filleve të kulturës kombëtare të Rilindjes”
(Kulutura Kombëtare Shqiptare...e cit.60). Gjinia letrare e Divanit ishte forma letrare më e lartë në spektin artistik, ideoologjik, metrik etj. Në përiudhën e filleve të Iluminizmit, ndaj pa suksese përfundoj përpjekja e Gëttes të fuste atë “gjini” në letërsinë gjermane dhe evropiane.
Mund të quhet paragjykikim i hershëm mendimi se në medrese, dhe pikërisht në pesë medresetë e Beratit të kohës së Nezirit, nuk “mësohej shqipja”, si pasojë e vetëdijes kombëtare të ulët” të myderrizëve (profesorëve në to), kurse në përpjekjet e klerikëve katolikë për mësimin e shqipes të shihen martirë e “ndëshkuar për vdekje” nga pushteti turk?! Për rrethanat në të cilën krijuan dhe e mbajtën shkollën fetare priftërinjtë u fol më heret. Të dhënat burimore dhe historiografike flasin për një pozitë tepër të nderë të veprimtarive shqip nga radha e myderrizëve, por edhe e priftërve ortodoksë. Nezimi si krijues shqip përfundoi në plehrat e Stambollit, e dihet fati i Todhërit, Negovanit, Vasilit, etj. Dihet, megjithatë, se në medresetë e Beratit dhe gjetkë në trojet etnike shqiptare, shqipja ishte e pranishme kaçakçe, disidente, si gjuhë e dytë, me rolin e gjuhës për konkretizimin e mësimit. Kjo metodë ishte në përdorim në të gjitha veprimtaritë e hoxhëve me besimtarët. Vetëm në falje zbatohej plotësisht gjuha e Kur’anit, dhe jo osmanishtja apo turqishtja si gjuhë zyrtare e okupatorit.
Së fundi, kur jemi te Nezimi dhe “pesë” medresetë e Beratit të kohës së Nezimit e të E. Çelebisë, përse të mos e sjellim mendimin e këtij të fundit, se beratasit “mblidhen në kafenetë buzë lumit dhe diskutojnë për çështjet e diturisë”. Çelebiu konstatonte se “shqiptarët myslimanë veten e quajnë myslimanë, por nuk dinë dhe as që kanë kuptim se çka është feja”?! Pra, a mund të mendohet se ata që diskutonin për diturinë nuk flisnin shqip, dhe se a mund të mendohet se “influenca islame” e tyre “gjithherë në dëm të çështjes shqiptare”, ndikoi “në ndërrimin e emrit nacional” - siç mendon Sedaj (2.2.1996)?!? Rrethi letrar në gjuhën shqipe i Beratit, midis të të cilëve vepronte shqip edhe qeveritari i Beratit, i kohës së Nezimit, flet për një të vërtetë tjetër.
Dhe, nuk mund të mohohet konstatimi se “myslimanët shqiptarë janë të parët, që hartuan e përpunuan programet dhe Lëvizjet kombëtare (...). Shqipëria i dha Perandorisë osmane 24 vezirë të lartë (38 sipas Kosova, 19.XII.1943), një tufë gjeneralësh dhe burrash shtetërorë pa i numëruar mijëra funksionarë të lartë(...). të gjithë këta burra të njohur me kreni e quanin veten shqiptar dhe në mesin e bashkatdhetarëve e flisnin gjuhën kombëtare dhe nuk e heqnin nga mendja shtetin e tyrte kombëtar (...). këta janë farkëtuesit e nacionalizmit shqiptar” ( L’Albania, la usanee, X.1915). Së fundi, këtu e një shekull e gjysmë më heret CRV. Saxi ka konstatuar : “ Ndjenjën e vjetër kombëtare e mbajtën më shumë se të tjerët shqiptarët, dhe ata që e morën fenë islame, ndërsa shokët e tyre po të kësaj kombësie mbeten pjesërisht katolikë dhe pjesërisht ortodoksë”. Saksi, me gjasë, fliste për shtresat e larta, qarqet arsimore politike dhe jo për masat. (Botohet me leje të autorit).
Në jetën e popullit shqiptar kultet fetare ndikuan fuqishëm në integrimet e krahinave etnografike dhe të nëndialekteve gjuhësore, kurse fetë monoteiste universale krishtërimi dhe Islami, ndikuan fuqishëm në integrimet etnike, sociologjike, kulturore e politike të popullit shqiptar historik dhe të integrimit e Njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë, ndaj edhe në integrimin e kombit shqiptar të pakontestueshëm.
Për të kuptuar rolin e feve në jetën kombëtare shqiptare, duhet të ndjekim rrugën e integrimit të popullit e të kombit shqiptar që nga ilirët. Dallimet midis fiseve ilirro-pellazgjike të paraardhësve të shqiptarëve historikë, pasqyrohen në tiparet e kulturës materile të tyre, pikërisht falë tipareve të kulteve, me një synim të qartë që i shpinte fiset ilire drejt gjetjes së një kryezoti - hyjnie, faktor lidhës për integrimin i civilizimin ilir dhe të etnisë ilire.
Ndeshjet e para të ilirëve me helenët, të dëshmuar nga Homeri, dhe rënia e tyre nën robërine helene e romake, të dëshmuara nga apologjetë dhe historianë helenistë e romakë, ishin me pasojë për mbijetojën ilire dhe për faktin se pushtuesit përvetësuan Panteonin ilir dhe civilizimin ilir, dhe kështu krijuan rrethana lehtësuese për asimilimin e ilirëve nga brenda jetës së tyre.
Hulumtimet e gjata, dhe rezultatet interdisiplinare të hulumtimeve kanë treguar se ndër shkaqet më parësore pse ilirofonët e pranuan krishtërimin në kohën e Apostujve, ishte kërkesa për një forcë mobilizuese e lidhëse për distancimin si etni, si popull dhe si kombësi, nga civilizimi universal latino-helen që kishte përbytur një pjesë të etnisë ilire në Ballkan. Me fjalë të tjera, përqafimi i krishtërimit nga ilirofonët do parë si marrje në dorë nga ilirët të një arme që do të ndihmonte njerrjen në skenën historike të kombësisë ilire të formësuar, por të mbuluar me universalitetin kulturor e shtëtëror romak perandorak, në fillë të rënies së saj me fillet e krishtërimit. Po me këtë funksion krishtërimin e morën edhe grekët, italianët etj., në bashkëfqinjësi me ilirët. Mirëpo, legalizimi i krishtërimit më 313, ilirëve e të tjerëve, u hoqi nga dora këtë armë, sepse prapë, civilizimi simbioz latino-- - helen, tashti i veshur në rroba të krishtera, do të bëhej jorgan shumë më i rëndë mbi civilizimin ilir, mbi qenien ilire të ilirofonëve.
Fati historik ka dashur dhe kisha shtetërore perandorake pa vonuar u përça, krysisht për shkak të gjuhës liturgjike e të kërkesave për decentralizimin e saj në përshtatje me kërkesat e kulturave të kombësive në Perandorinë Romake. Si pasojë e kësaj ndodhi edhe ndarja e Perandorisë në Lindje dhe në Perëndim, më 395. E para do të mbulojë arealin e sferës universale heleniste, kurse e dyta atë latine. Mirëpo, përpjekjet për ndarjen e kishës në lindore dhe perëndimore do të vazhdojë me përpëlitje e kundërthënie deri në absurd, krej deri më 1054. Deri në këtë kohë përfundoi procesi i asimilimit të ilirëve në viset e aministruara nga perëndimorët. Në asimilimin e ilirëve perëndimorë ndikuan faktorë kryesore: Perandoria Romake e Perëndimit u shpartallua më 476, vetëm pak kohë pas përkthimit të Belidhjes së re latinisht dhe tashti në arealin e Perandorisë Romake Perendimore filloi integrimi i etnive e i kombësive të popujve europianë, të cilët fillimisht përfillën latinishten për gjuhë liturgjike e të administratës. Tërë kjo deri në shekujt VIII / IX, kur filloi integrimi i shteteve nacionale evropiane, përkatësisht derisa zuri fill renesansa dhe humanizmi në shekujt XIII-XV. Ilirët katolikë do të shërbëjnë si lëndë ndërtuese në ngrehinën e kombësive të reja në arealin e sotëm slloven, dalmatino-italian, kroat, etj.
Ndërkaq, qëndrimi i Peramdorisë Romale Lindore, e njohur si bizant, edhe mbi njëmijë vjet pas Perandorisë Romake Perëndimore, pati disa rrjedhime pozitive për ruajtjen e një pjes kompakte të ilirëve dhe pikërisht në zonën midis koordinatave me të cilat mund të shënohen viset historike dhe etnike shqiptare. Për këtë pati rëndësi fakti se në Bizant do të vazhdojë sundimi i perandorëve me prejardhje ilire dardane, të cilët ndikuan në ruajtjen e kishës, të njësisë drejtuese të saj në viset ilire dardane, maqedone, epirote, albane etj. Mirëpo, në mesjetën e hershme e të mesme, ezistencën dhe ikzistimin e kombësisë iliro-shqiptare, qoftë edhe si dardane, maqedone, epirote e albane, brenda Perandorisë Bizantine, e mbulonte koncepti kishtar-shtetëror romaios për të gjithë shtetasit ortodoksë të Perandorisë Bizantine.
Realish, asokohe në Evropë, në Perëndim si dhe në Lindje mbretëronte parimi “Cujus Reio, ejus Religio” (I kujt pushteti, i tij besimi), që do të thoshte: për distancim nga pushtuesi duhej dhe distancim kishtar e fetar. Ky rast për shqiptarët do të ofrohet vetëm në fillet e depërtimit institucional të kishës katolike perëndimore në tokat shqiptare, në viset e Tivarit e të Ulqinit, aty nga viti 1100, pikërisht në fillimet e depërtimit të Kuvendeve të Shën Benediktit, kurse në shekullin XIII kisha katolike depërtoi në vise shqiptare në Dukël e Zetë - zhupa këto të administruara nga iliro-vllehët e serbizuar. Zhupanët e këtyre zhupave, për interesa shtetëformuese sllave, ditën të përfitonin nga kundërtheniet midis dy kishave të krishtera latino-katolike dhe bizantino-greke dhe i vunë themelet e kishës me tipare serbe, një armë e fuqishme për asimilimin e elementit iliro-shqiptar në sllavë. Edhe ngritja e Principatës së Arbenit në vise të Krujës është rezultat i mirëfilltë i konvertimit në katolikë të popullsisë ortodokse në anët e Albanopolisit dhe të albanëve të Ptolemeut. Këtë konvertim do ta ndihmonin ndërhyrjet shtetërore perëndimore.
Mirëpo, aspiratat e pangopshme të kishës katolike për t’u bërë zotëruese e kishër në arealin e ish-sferës universale heleniste-bizantine e më gjërë, shaktuan kryqëzatat, të motivuara nga rreziku prej Islamit triumfues drejt Kostandinopojës. Kryqtarët evropinë do të rrënojnë e do të shkatërrojnë të mirat materiale të sferës universale heleniste bizantin, pra të civilizimit të krishterë lindor. Kryqëzatat ndihmuan forcimin dhe mëvetësimin e principatave sllave në viset periferike të Bizantit, në fqinjësi më trvën shqiptare të integruar me dallime të mëdha civilizuese qytetëruese krahasuar me civilizimin sllav në formim e sipër.
Krijimi i mekanizmave shtetërorë e kishtarë të sllavëve në fqinjësi me shqiptarët, do të shtojë pengesa që ishin të shumta, në rrugën e integrimit përfundimtar dhe të distancimit të kombësisë shqiptare e të daljes së saj në dritën historike. Madje sa vinte dhe do të krijoheshin rrethana të ndera për ekzistimin e mëtejshëm të pasardhësve të ilirëve para sulmeve e vërshimeve serbe, bullgare e greke me ndihmën e kishave të tyre autoqefale, shumë agresive. Rreziku ishte aq më i madh, sepse ato vepronin në mjediset shqiptare si kisha për shqiptarët.
Në anën tjetër, dobësimi me anë të asimilimit të periferisë, sa vinte dhe e shtonte rrezikun për trungun etnuk shqiptar. Madje, në periudhën e pushtimeve bullgare të shekujve X-XI, me ndihmën e kishës në duart e sovranit, u fur juha bullgare në shumë vise iliro-vllahe. Sllavizmin e këtyre mjediseve do ta ndërpresë Islami, i pranishëm në këto mese para pushtimeve turke-osmane, ndër goranët, pomakët, torbeshët etj. Rreziku i posaçëm për asimilimin enë sllavë të shqiptarëve ushtroi kisha shënsavine serbe nga viti 1217, e cila u shpall zotëruese zyrtare mbi kishën e krishterë ortodokse në pjesën më të madhe të trojeve etnike shqiptare. Kështu, kisha serbe kalasë shqiptare iu afrua nga brenda, njësoj si kisha bizantino.greke në arealin e rrudhur të Perandorisë Bizantine. Këso kohe, dhe pikërisht në fillet e integrimeve të kombësive sllave e të kombësive greke në fqinjësi shqiptare, dhe brenda në tokat shqiptare, për qenien shqiptare do të shtoheshin rreziqet nga perëndimi dhe nga lindja - nga inkursionert italo- frënge dhe turko-osmane. Të gjitha këto rrezie kërcënuese në rritje, sollën pengesa në ngritjen e principatave shqiptare dhe sa vinte e vështirësonin proceset integruese shtetformuese shqiptare. Pengesë mbi pengesat shin përçarja politike e fetare midis principatave shqiptare në prag të depërtimeve turko orsmane. Mekanizmat e rinj shtetërorë në tokat shqiptare përfillën administratën e perandorive prej të cilave dolën të pavarura ose vazale; serbe, greke, bullgare, italiane, e madje preferuan dhe ndoën kishat që gjetën: greke, bullgare, serbe, katolike. Të gjitha këto ndryshime nuk lejonin lidhjen e principatave në një shtet të vetëm, pos mundësive nacionale, dhe të shumë kishave në një kishë të vetme gjithëshqiptare, pos mundësive nacionale, si të grekët, serbët, bullgarët, e tashti te malazezët e maqedonët aktualë. Zhvillimet e reja, kombësinë shqiptare të integruar në gjirin e universalitetit latino-helen sa vinte e shihnin në copëzim, në ndarje, ne dekompozim në disa kombësi, me kishën dhe fenë dallim kryesor, si te sllavët e Jugut dhe ata Lindorë e Perëndimor.
Realisht, ashtu si edhe me rastin e kombësive të tjera, për ruajtjen e homogjenisë etnike të kombësisë shqiptare ishte e domosdoshme një fe e vetme për të gjith shqipfolësit, duhej një kishë e vetme e pranuar prej të gjithëve. Kishave dhe feve të përgjakura njëra me tjetrën, shekuj me rradhë, nuk mund t’u takonte ai nder. Në këtë rol mund të vihej vetëm një fe, e cila mund të jepte prova për universalizimin dhe humanizmin më të madh se ato fe me të cilat ishte ballafaquar qenia shqiptare e ilirofonëve. Pra, duhej një fe që kishte dëshmuar një civilizim të lartë. Ky nder historik do t’i takonte Islamit që në fillime të jetës institucionale të Islamit në trojet etnike shqiptare të Peonisë- Dardanisë, nga fillimi i viteve ‘90 të shekullit XIV.
Të dhënat burimore fuqimisht vrttojnë se vendosja definitive e sistemit feudal osman në tokat shqiptare deri në fund të shekullit XV, veçanërisht pas thyerje pa shpresë për rimëkëmbje të Principatës së Skënderbeut, hapi mundësinë për rrugë të reja në fushë të integrimeve të kombësisë shqiptare dhe të kulturës kombëtare shqiptare, por tashti nën flamurin paqekrujues e rindërtues të fesë e të civilizimit islam. Për shfaqjen surprizë në skenën historike të kombësisë shqiptare, thënë shkurt, do të ndikojë një fakt i rëndësishëm dhe një shkak madhor. Fakti ishte që tashti të gjithë shqiptarët për të parën herë u gjetën nën një çati shtetërore të një perandorie me dministratë dhe civilizim shumë human, me një mekanizëm ushtarak mbrojtës shumë të sigurt, siguroi mundësinë për evitimin e përçarjes politike e fetare të shqiptarëve që përjetuan mynxyrat e sundimit të principatave feudale. Kalimi në Islam mundësonte bojkotimin e kishave të huaja, pa pasoja për unitetin kombëtar në mundësi. Ftohja deri në palcë e shqiptarëve ndaj kishës serbe, bullgare, greke, por edhe nga të tjerat, vinte edhe si pasojë se ato kisha në kuadër të sistemit osman u lanë të zhvilloheshin si kisha nacionale serbe, greke, bullgare, hebraike, me kusht që të qëndronin lojalë ndaj sulltanit. Ndjekja e këtyre kishave nga shqiptarët ata i çonte në rrugë të asimilimit të sigurt. U la e lirë edhe kisha katolike, pra latine, me kusht që të qëndronte lojale ndaj sulltanit dhe të mos krijonte alenca antiosmane dhe antiislame me Perëndimin. Kjo kishë, megjithatë, nuk mund të përfitonte terrene të reja në trojet shqiptare, ngase luftohej nga kishat ortodokse serbe, bullgare, greke e ruse, ndaj perspektiva e saj në tokat shqiptare ishte me pikëpyetje të madhe.
Kështu, shqiptarët, të thyer në fushë të luftës, pa asnjë shpresë të mëtutjeshme për fitoren me luftë mbi pushtuesin shumë të fuqishëm ushtarakisht dhe në fushën e civilizimit, për armë të fitores, mbi synimet e hapëta shkombëtarizuese të fqinjëve në trevat shqiptare, zgjodhën Islamin.
E para, Islami ishte fe monoteiste, rezultat i evoluimit dhe i revalorizimit t monoteizmit nga Abrahami (Ibarahimi), Davidi (Davudi), Jezusi (Isai) deri te Muhammedi. Burimi themelor i kësaj feje. Kur’ani ishte revelantë e spastruar deri në maksimim nga reliket e besimeve pagane, politeiste, fatishiste dhe kryesorja në islam mbisundonte vula e universalizmit për interesa gjithënjerëzore;
E dyta, periudha mbinjëmijëvjeçare e ndeshjeve të përgjakshme të kishave lindore e perëndimore, të kishave ballkanike dhe të herezive fetare të antikrishtera, djep i të cilave ishin trojet shqiptare gjatë mesjetë
Shfletuesi i Kur'anit
Lajme