Shqyrtimi i këtij raporti në islam është edhe më i vështirë, pasi që koncepti i përgjithshëm islamik religjioz dhe civilizues nuk lejon një zbërthim të prerë të tërësisë së botëkuptimit islam në kuptim të qasjes parciale të çfarëdo çështjeje nga elementet thelbësore islamike, si të botëkuptimit metafizikë ashtu edhe të zhvillimit kulturo-historik. Kjo padyshim ndërlidhet me politikën, ekonominë, kulturën, e gjithsesi me kombin. Në islam, asnjë fenomen kulturo-civilizues nuk bënë të shkojë në dëm të fenomenit tjetër. Secili fenomen në zhvillimin vet kulturo-historik ka vendin dhe rëndësinë e caktuar. 3, 4 Religjionin nuk mund ta zëvendësoj kombi, por as kombin nuk mund ta zëvendësoj religjioni . Të mohosh religjionin në emër të kombit do të thotë dalje nga horizonti historik dhe aktual religjioz-islamik 5 dhe tërësia kulturore e tij. Mirëpo të mohosh kombin në emër të religjionit në kuptim të metafizikës së thjeshtë e cila nuk ka kurrfarë mbështetje në kohë dhe në hapësirë, do të thotë dalje nga bota reale në 6)botën e utopisë. Andaj, mbrojtjen e religjionit nga kombi ose të kombit nga religjioni në kontekstin e 7 realitetit bashkëkohor islam, duhet vështruar në dritën e transformimit heterogjenik të shoqërisë islame.
Për dallim nga ortogjenetike në fillim të islamit dhe periudhës së gjatë pas tij, kjo do të thotë që historia e përgjithshme e transformimit bashkëkohor të shoqërisë islame ka rënë nën ndikim të fuqishëm të jashtëm, i cili seriozisht i ka tronditur konceptet themelore, diku duke e modifikuar, e diku duke qitur jashtë përdorimit ato. Faza e parë e këtij transformimi të historisë bashkëkohore islame me shenja të qarta të hutisë, bile edhe të tjetërsimit të botës myslimane nga islami origjinal, e që fillon nga fundi i shekullit XVIII dhe vazhdon në fillim të shekullit XX,që e karakterizon shpartallimi i sundimit universal 1. shtetëror islamik dhe imponimi i dominimit të sistemit evropian në politikë, ekonomi dhe në hapësirat territoriale. Në këtë fazë, myslimanët u munduan që t’i definojnë mënyrat e reja ideologjike dhe religjioze të zhvillimit të shoqërisë. Konsekuent kësaj, në fazën e dytë të shekullit XX, vjen deri te formimi i shteteve kombëtare myslimane, të cilëve u është dhënë identiteti modern politik me parashenja të shprehura të kombëtares e në dëm të identitetit islam. Duke e pasur në konsideratë tërësishmërinë e mësimit islam dhe pandashmërinë e botëkuptimit islam, është e natyrshme të presësh që në fazën e tretë të historisë bashkëkohore islame të paraqitet kriza e identitetit tek myslimanët si dhe synimi kah 8 rrënjët e islamit.
Duke qenë se ndryshimet shoqërore nuk krijohen në vakum, por në kontekste të caktuara politike, kulturore e civilizuese, raporti pozitiv ose negativ i religjionit dhe i kombit në islam, edhe pse në masë të madhe është shkaktuar nga faktorët ekzogjen në kuptimin global, para së gjithash paraqitet nga shkaqet e faktorit endogjen, të cilët kanë kontribuar në dobësimin e universalizmit islam dhe përforcimin e parohializmit (të qenët huaj në vendin e vet) kulturor islam. Pikërisht kjo tendencë në botën islame ka 9 bërë që antropologjia bashkëkohore, islamin ta trajtoj si religjion i turmës ose vetëdijes religjioze elite, e që nënkupton një lloj islami të shumëllojshëm”nacional,”andaj aty për aty vjen deri te islami egjiptian,10 sudanez, maroken, indonezian, indi islamin, etj. Pikërisht në atë qëndron e tërë pesha e problemit të determinizmit së kombëtares në islam dhe të religjionit në komb. Islami nuk është vetëm raport individual i njeriut dhe të qenies mbinatyrore, por edhe kulturë që në kuptimin e gjerë etnografik shënon një tërësi komplete e cila përfshinë: diturinë, besimin, artin, moralin, drejtësinë, traditën, të gjitha 11 aftësitë dhe shprehitë të cilat njeriu i realizon si anëtar i shoqërisë. Nëse e pranojmë këtë definicion të kulturës, atëherë lehtë mundë të kuptohet nevoja e analizës më serioze të kompaktibilitetit të religjionit dhe të nacionales në kontestin tonë historik, kulturor, politik dhe ekonomik të vetëzhdehjes nacionale myslimane, respektivisht të vetënjohjes tonë religjioze e kombëtare.
Mirëpo, pasi që momenti aktual i zhvillimit tonë kulturor e historik është i ngarkuar me kaluarën e largët dhe të afërt e cila pret një analizë më serioze sociologjike, antropologjike dhe etnografike, dhe meqë shembulli i ynë i përcaktimit nacional është specifik kundruall përvojës së gjithëmbarshme bashkëkohore myslimane, s’është e udhës, por as e mundshme, që raporti ndërmjet religjionit dhe kombit të vihet në atë shkallë të shqyrtimit shkencor çfarë është e mundur, bile edhe e 12 domosdoshme, të vihet kur ky problem ka të bëjë me popujt mysliman ku janë me shumicë. Andaj, mendojmë se para se të hapet një diskutim serioz për rëndësinë e kombëtares në kontekst të ndodhive recente politike e kulturore tek ne, është e dobishme që të njoftohemi me provoja të caktuara të vendeve myslimane, ku raporti ndërmjet religjionit e kombit është çështje vendimtare për zhvillimin e gjithëmbarshëm dhe prosperitetin, që kanë ose mund të kenë lidhje me provokimet të cilat presin në një të ardhme të afërt.
Megjithatë, që tani është e mundur që edhe tek ne të dallohen disa shenja në marrëdhëniet e religjiozes islame dhe nacionalizmit mysliman e cila mund të vështrohet në kuptim të qasjeve dhe pritjeve të ndryshme në bazë të religjiozes, e pas të cilit qëndron botëkuptimi islam, ose në bazë nacionales, pas të cilës qëndron një prapavijë historike dhe vetëdija aktuale, ose, të paktën, ai, mund të vështrohet integralisht ashtu që religjioziteti islam, nacionaliteti mysliman janë komplementare dhe faktor i pandashëm për tërësinë e ekzistimit tonë mysliman, historik dhe kulturor në këto hapësira. Pas periudhës së unitetit, në masën të caktuar duhet afirmuar qenien kombëtare myslimane kundrejt asaj 13 serbe ose kroate dhe kështu të realizohen të drejtat kombëtare, kulturore dhe ekonomike të myslimanëve.
Nëse duhet përcaktuar, atëherë mendoj se kjo qasje e fundit është bazë më e qëndrueshme e cila në momentin e tanishëm na siguron kodin e përbashkët dhe na mundëson që të gjithë së bashku të inkuadrohemi në procesin e vetë identifikimit dhe vetë aktualizimit tonë. Çfarëdo polarizimi do të na shpije në situata konfuze nga e cila veç shumë kohë më parë kemi vuajtur. Tani është momenti që në mes vetë myslimanëve duhet të ekzistojë vullneti i fortë për dialog tolerant, të matur dhe të durueshëm ku duhet treguar gatishmëri për ta ndihmuar njeri tjetrin në tejkalimin e hendeqeve të cilat të tjerët me vetëdije na i kanë hapur, e të cilat ne me pavetëdije i kemi thelluar.
Është e kuptueshme plotësisht që tek disa do të mbisundojë ndjenja religjioze e tek disa ndjenja kombëtare, por diç është e sigurt, e ajo është që roli i të gjithë neve së bashku në jetën shoqërore, politike e ekonomike është njësojë i rëndësishëm për prosperitetin e përbashkët të jetës shpirtërore dhe materiale të myslimanëve. Nuk duhet harruar që pikërisht intensiteti i ndenjes religjioze islame ka siguruar një farë identiteti nacional mysliman, por gjithashtu, nuk duhet harruar që artikulimi i nacionalitetit mysliman në dritën e konceptimit bashkëkohor të kombit në masë të madhe, ka kontribuar në mbajtjen e vetëdijes islame.
Së këndejmi raporti ndërmjet religjionit dhe kombit në islam, në kontekst të nevojës sonë specifike duhet seriozisht të shqyrtohet, por tani jo si diç në relacion me të tjerë ose të ndryshëm, por vetëm në raport me vetveten në kuptim të sqarimit të idesë që duhet të na shpie më tej si dhe në kuptim të realitetit historik me të cilin duhet të ballafaqohemi.
__________________________________
1. Pa marrë parasysh se me religjionin a nënkuptojmë komunikimin e vërtet me qenien mbinatyrore, si intervenim i Zotit në histori, si relacion shpirtëror dhe intelektual ndërmjet metafizikës (ghajb) dhe të botës ekzistuese (shahid), ose të kuptuarit në kuptimin antropologjik si shprehje e zhvillimit kognitiv (njohës) të njerëzimit, si projeksion dhe terapion për problemet emocionale të njeriut, si funksion specifik në sistemin socio-kulturor, një është e çartë, se: ” Religjioni është aspekt universal i kulturës. ”Cf. Antohony F.C. Wallace, Religion: An Anthropological View, Random House, New York, 1966, f. 4.
2. Nuk janë aspak më të vogla vështirësitë rreth definimit të kombit. Më tepër për këtë shih:Kasim Suljević, Nacionalnot Muslimana između teorije i prakse, Rijeka, 1981, f. 9-14; Nikola Dugandžija , Religija i nacija , Qendra për veprimtarinë kulturore-Zagreb, Zagreb, 1983, f. 19-27.
3. “Nacionalizmi nuk ka parime tjera ... pos dëshirës për të mirën e kombit. Nëse rregullat e etikës, udhëzimet e religjionit dhe parimet e kulturës u shërbejë qëllimeve të nacionalizmit, nacionalisti religjionin e vet me plotë dëshirë do t’ia mbështesë, e nëse këto parime bien ndesh me nacionalizmin, ai nuk do t’i pranojë dhe do t’i gjejë e do t’i pranojë parimet e teoritë e tjera.” (Ebu Ala el-Mevdudi, ationalisam and Islam.” Në Islam in Transition: Muslim Powrspectives, (eds) John J. Donohue and John L. Esposito, Oxford University Press, New York, 1982, f. 86).
Paraqitja e kombit ka pasur pasoja të mëdha për fatin e religjionit se sa ndodhitë e mëparshme. Vetë kombi filloi të përvetësojë ca nga parimet e religjionit. Bartësit e vetëdijes kombëtare këtë nuk duhej ta shpallnin, ata për këtë as që kanë qenë të vetëdijshëm” (Nikola Dugandžija, f.40).
4) Vetëdija kombëtare në masë të madhe është e bazuar në religjionin... “Louis L. Snyder, the Meaning of Nationalism, Rutgers University Press, New Jerses, 1954, f. 23. (sipas N. Dukanxhija, f. 40-41).
5) Përsëri, sipas Ebu “Ala el-Mevdudi: “Islami nuk mund të përparojë nën skutën e Nacionalizmit, e as nacionalizmi nuk mund ta gjej vendin në gjirin e islamit. Ofrimi i nacionalizmit islamin e çon në vdekje, e përparimi i islamit nënkupton vdekjen e nacionalizmit (Daniel E. Smith, Religion, Politics and Social Chande in the Third World – A Source book, New York, Free Press, 1971, faqe 114-15).
6) Prapavijën e vërejtjes së Mevdudit në rrezikun që nacionalizmi paraqet për islamin duhet vështruar në kontestin e reformizmit islam, i cili ka tentuar të organizojë transformimin e shoqërisë bashkëkohore islame në parimet moralo-etike e juridike të islamit duke e lënë aplikimin shkencës e teknologjisë, dhe të modernizmit islam, e i cili ishte i gatshëm që në heshtje të heqë dorë nga disa norma tradicionale islame për hir të prosperitetit nacional e për qëllime të krijimit të sistemit politik, ekonomik dhe juridik-shtetëror i cili do të përcaktonte vetëdijen kombëtaro-shoqërore tek myslimanët, e që është në kontekst të historisë moderne myslimane e që ishte gjendja faktike e marrëdhënieve ndër popujt mysliman.
7) Shih: G. E. Von Grunebaum, Modern Islam: The Sesrch for Culturel identity, Greenwood Press, Publishers, Westport, Connecticut, 1992, f. 13.29.
8) Më tepër për këta tre faza të historisë moderne islame shih: M. Lapidus, A Histori of Islamic Societies, Cambridge University Press, New York, 1988, f 556.
9) Mbi kuptimin e religjionit të turmës, shih: Jakov Jukić, Pvratak svetog: Rasprava o puckoj religiji, kisha në botë, Split, 1988.
10) Vetëm disa nga titujt të literaturës recente të antropologëve evropian e amerikan mund ta vërtetojnë këtë pohim. Cilfford Geertz, Islam Observed: Religious Develipment in Marocco and Indonesia, The University of Chicago Pres, Chicago, 1986; Reinhold Loeffler, Islam in Prestice; Religious Belief in Perzian Village, State University of New York Press, 1988; Milton J. Esman and Itamer Rabinovich (eds), Ethicity, Pluralism, and the state in dhe Middle East, Cornell University Press, 1988. Në lidhje me tentimin e krijimit të antropologjisë islame shih: Akber S.Ahmed. Toward Islamic Anthropology: Dogma and Directions, The internacional Institute of Islamic Thought, 1988.
11) Shih Edward Burnett Tylor, The Origins of Culture, New York: Harper and Row, 1958,f. 1.
12) Do të ishte e dobishme, për shembull, të njoftohemi me veprat: Hamid Enayat, Modern Islamic political Thought, Macmillan Press, London, 1982 (të përkthyer në gjuhën arabe nga Ibrahim el Dusuwi Sheta, El-fika el-sijasi el-mu’asir. Mektebeh Metbuli, Kairo, 1988) David DeanComminus, Islamic Reform: Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, Oxford University Press, New York, 1990; Muhamed Abu Bakr: “Islam and Nationalism in Contemporary Malay Sociaty,” në Islam and Seciety in SoutheastAsia, (eds) Taufik Abdullah dhe Sharon Siddique, Institute of Southeast Asian Sturies, 1988; Ozay Mehmet, Islamic Identity and Dvelopment: Studies of th Islamic Periphery, Routledge, London, 1990.
13) Shih: Atif Purivatra, Nacionalni i politikći razvitak Muslimana, Svetlost, Sarajevë, (botim i tretë), 1972; Muhamed Hadzijahjic, “Od tradicije do identirteta,” Zagreb, 1990; Kasim Suljević, “Nacionalnost Muslimana između teorije i prakse,” Rijekë, 1988.
Shfletuesi i Kur'anit
