Shkenca formimin e njeriut e sheh si rezultat i një procesi të gjatë evolutiv nga trajtat e ulëta të jetës, ku kufiri ndërmjet zoologjikes dhe njerëzores nuk është i theksuar dhe ku ekziston një periudhë e gjatë kalimtare e majmunit-njeri a e njeriut majmun. Çfarëdo të marrë për moment vendimtar - ecjen e drejtuar, përpunimin ose shërbimin me almise, fillimin e të folurit të artikulluar - për shkencën ai mbetet përherë një fakt i jashtëm, material, qoftë kur është fjala për zhvillimin e konstitucionit fizik të njeriut, qoftë për shërbimin me natyrën përreth vetes. Njeriu këtu është fëmijë i natyrës, që rritet në gjirin e saj dhe nuk ndahet nga ajo.Përkundrazi, religjioni dhe arti flasin për krijimin e njeriut, për diçka që s’është proces, por akt hyjnor, për diçka që nuk vijon, nuk rrjedh, por që është akt i çastit, tragjik, katastrofal. Vizioni i krijimit të njeriut, i pranishëm në pikturat e ndryshme thuaja te të gjitha religjionet, flet për flakjen e njeriut në materie, për “rënien” e tij në tokë, për kundërthëniet e njeriut e të natyrës, për takimin e njeriut me një botë të huaj, armiqësore.
Pyetja se a është njeriu rezultat i zhvillimit apo është “i krijuar” shndërrohet kështu në pyetjen kush është ai, a është pjesë e botës, apo ndryshon nga ajo.
Për materialistin njeriu është “shtazë e përkryer”, “homme machine”, “aparaturë biologjike”. Ndërmjet njeriut dhe shtazës është vetëm ndryshimi i shkallës, jo i cilësisë. S’ka esencë të veçantë njerëzore. Ekziston vetëm “nocioni konkret, historik e shoqëror i njeriut”, kurse “historia ekonomike e shoqërore është e vetmja konkrete dhe që ekziston vërtetësisht” (György Lucacs, Ekzistencializmi ose marksizmi). “Njeriu është një sistem, si dhe çdo sistem tjetër në natyrë, që i nënshtrohet ligjeve të pashmangshme e të përgjithshme të natyrës së tërë” (Ivan Pavlov, Psichologie experimentale). Në evolucionin e njeriut ndërmjetëson një faktor i jashtëm, objektiv - puna. “Njeriu është produkt i mjedisit të jashtëm dhe i punës së vet” (F. Engels). Krijimi i njeriut del si një proces i jashtëm, biologjik, i përcaktuar nga faktorë të jashtëm, materialë. “Dora nxit dhe njëkohësisht nxiton zhvillimin e jetës psikike... “Zbulimi” i saj si dhe “zbulimi” i ligjërimit, shënon fundin e historisë zoologjike dhe fillimin e historisë njerëzore” (H. Berr në parathënie të veprës së Morganit, L’humanite prehistorique).
Këto qëndrime të qarta e bindëse duken fare evidente. Mirëpo nuk duken aq evidente po të thuhet se në një farë dore paraqesin mohimin e qartë të njeriut.
Në shkencën dhe në filozofinë materialiste njeriu shpërbëhet në “pjesë përbërëse” dhe duket sikur në fund të procesit humbet plotësisht. Së pari Engelsi analizon njeriun shoqëror dhe dëfton se si ai është produkt i marrëdhënieve shoqërore, ose më saktë, i marrëdhënieve ekzistuese prodhuese. Vetë njeriu këtu s’është asgjë dhe s’krijon asgjë; përkundrazi, ai është rezultat i këtyre fakteve, që janë të dhëna.
Një njeri të këtillë të pavetësuar dhe të reduktuar në fakt biologjik e merr tash në duar Darwini, që do të na shpalojë tejet me konsekuencë se si produkt i seleksionimit natyror dhe i luftës për ekzistencë kjo krijesë që flet, që ecën vertikalisht dhe bën almise zhvillohet shkallë-shkallë nga paraardhësit e vet të afërt shtazorë. Skemën e këtij procesi do ta përfundojë biologjia, duke dëftuar se si këto trajta të botës së gjallë reduktohen në trajta fillestare të jetës, ndërkaq këto në instancën e fundit në fiziko-kimi, përkatësisht në lojë të forcave molekulare. Jeta, vetëdija dhe fryma njerëzore në të vërtetë nuk ekzistojnë. Ato janë vetëm aspekte të veçanta të ndërlikuara të aksionit të ndërsjellë të këtyre forcave pavetësore. S’ka kurrfarë esence origjinale e të “pandarë” njerëzore.
Po qe se tani nga kjo skemë e vrërët paksa, por e qartë dhe e kuptueshme sakaq hidhemi me mendje në brendinë e Kishëzës Sikstina para afreskeve të famshme të Michelangelos në kupën e saj dhe përshkojmë me sy nga Dëbimi prej Parajse përmes Krijimit të Adamit deri te Gjyqi i tmerrshëm mbi altar, do të detyrohemi të pyesim: ç’domethënie kanë këto piktura, që konsiderohen si vepra mbase më tronditëse artistike të të gjitha kohëve? A ngërthejnë në vete farë të vërtete për temat e mëdha për të cilat flasin? Po qe se ngërthejnë, ku qëndron ajo e vërtetë? Ose më saktësisht: në ç’mënyrë këto piktura janë sidoqoftë të vërteta?
Tragjeditë greke, vizionet e Dantes për qiellin e ferrin, këngët shpirtërore zezake, dramat e Shakespeareit, prologu i Faustit në qiell, maskat malajziase, afresket e vjetra japoneze ose pikturat e disa piktorëve bashkëkohorë - marr këta shembuj të një rendi të veçantë, sepse nga kjo pikëpamje tërë arti është dëshmi unike dhe e njëjtë - sheshazi nuk kanë të bëjnë fare me njeriun e Darwinit, as nuk mund të paramendohen si përshtypje e tij për veten dhe për botën që e rrethon. Ç’ndjenjë e botës qëndron prapa nocionit “religjioni i shpëtimit”? Ç’do të thotë ky emërtim dramatik? Ç’domethënie mund të ketë drama e një ekzistence që reduktohet në këmbim materie ndërmjet qenies dhe natyrës? Ç’supozime e parandjenja flejnë në bazën e vizatimeve të Ernst Neizvestnit me temën e Ferrit të Dantes? Pse frika si ndjenjë universale e çdo gjëje që jeton, në qoftë se jeta dhe njeriu u krijuan në gjirin e “nënës natyrë”?
Këto pyetje sakaq pamjen e botës që na ka skicuar shkenca e bëjnë jo të plotë dhe të pamjaftueshme. Në të vërtetë, shkenca madje nuk jep pamje të vërtetë të botës; në vend të saj ofron fotografinë besnike, por pa një dimension të tërë të njëmendësisë.
Për mungesë të këtij dimensioni të tretë, të brendshëm, karakteristik për çdo krijim shkencor, shprehet pafuqia a paaftësia e shkencës të thotë çfarëdo të vërtetë definitive e të plotë për jetën dhe veçanërisht për njeriun. Në analizat e saj prej logjike të hekurt jeta mbetet pa jetë, ndërkaq njeriu pa njerëzoren.
Shkenca mbi njeriun është e mundshme në qoftë se ajo është pjesë e botës së jashtme dhe produkt i tij (në atë masë sa është ai send). Anasjelltas, arti është i mundshëm vetëm në qoftë se njeriu ndryshon nga natyra, nëse është i huaj në të (nëse është personalitet). Pjesa më autentike e artit është histori e këtij mërgimi.
Kështu, rreth çështjes së origjinës e të natyrës së njeriut shkenca dhe arti gjenden në një përleshje të plotë e të pashmangshme. Shkenca vë në pah fakte e të dhëna të panumërta dhe veçanërisht fosilet e mbledhura e të studiuara me kujdes, që imponojnë konkludimin për zhvillimin e shkallëshkallshëm të njeriut nga bota shtazore. Arti shpalon dëshmitë e veta tronditëse për ardhjen e njeriut nga e panjohura, nga të cilat asnjë zemër njerëzore s’mund të heqë dorë tërësisht. Shkenca mbështetet te sinteza vigane e Darwinit; arti te Michelangelo dhe te karta e tij grandioze në kupën e Kishëzës Sikstina.
Darwini e Michelangelo në këtë mënyrë mishërojnë dy botëkuptime tërësisht të ndryshme për njeriun dhe dy të vërteta kontradiktore për origjinën e tij, të cilat asnjëherë s’do ta mposhtin njëra-tjetrën. I pari mbështetet në një numër të madh faktesh të pakundërshtueshme, i dyti shkruhet në zemrat e të gjithë njerëzve.
2.
Njeriu është tema e vetme për të cilën mund të ekzistojnë njëkohësisht dy të vërteta kontradiktore. Jo vetëm kaq. Pohimi kontradiktor për njeriun zakonisht i afrohet më së tepërmi të vërtetës.
Pohimi se trupi i njeriut (njeriu si fakt biologjik) ka natyrë shtazore madje dhe origjinë, para se nga Darwini e Lamarcku, rrjedh nga religjioni. Shumë më herët se çdo shkencë religjioni mësonte se brenda njeriut endet shtaza. Ndryshimi qëndron vetëm tek radiusi i këtij pohimi. Sipas shkencës, njeriu është vetëm shtazë inteligjente. Sipas religjionit, njeriu është shtazë që është personalitet.
“Ashtu siç e njohin specialistët, njeriu është ende larg të bëhet njeri konkret, i vërtetë. Ata tregojnë skemën, të përbërë nga pamjet e tjera skematike, çfarë prodhon teknika e çdonjërës nga shkencat. Në të njëjtën kohë njeriu është kufoma nën briskun e anatomit, vetëdija që studiohet nga psikologu; pastaj ai personalitet që në brendinë e vet e ndien çdo njeri dhe e njeh sa herë që shikon përbrenda. Ai është send kimik prej të cilit krijohen indet dhe lëngjet e trupit; ajo bashkësi e habitshme e qelive dhe e lëngjeve ushqyese, ligjet organike të së cilës i studion fiziologu; ajo gjë e sajuar nga indet dhe vetëdija, të cilën higjienisti dhe edukatori synojnë ta shpiejnë deri në shkallën më të lartë të zhvillimit brenda kuadrit të determinuar të tij. Ai është homo oeconomicus që detyrohet të shpenzojë pandërprerë të mirat, në mënyrë që gjërat, rob i të cilave është, të mund të punojnë edhe më tej. Nga ana tjetër, ai është njëkohësisht poet, hero, shenjt. Jo vetëm që është qenie shumëfish e ndërlikuar që habit, e nënshtruar analizave të teknikave shkencore, por është edhe mishërim i vullnetit, meditimit e i synimit të tërë njerëzimit” (Alexis Carrel, Man-the-Unknown).
Vërejmë se nocioni njerëzor në mendjen e njeriut ka domethënie të dyfishtë, gati kundërshtore. “Njerëz jemi” - do të thotë: jemi mëkatarë, të dobët, truporë, “Të jemi njerëz” - apeli që duhet të na përkujtojë se jemi diçka më tepër, se kemi ca detyrime më të larta, të sillemi pa egoizëm, njerëzishëm. “Ti ke ndërmend njerëzoren” - e qorton Isai Pjetrin duke ia kundërvënë hyjnoren njerëzores. Njerëzorja, e njerëzishmja, humaniteti - rrjedh nga fjala Njeri dhe do të thotë më tepër, do të thotë synim moral. Ky kuptim i dyfishtë i nocioneve, lidhur njësoj me emrin e njeriut, është pasojë e natyrës dyfishe të njeriut, nga të cilat njëra ka prejardhjen nga dheu, kurse tjetra “nga qielli”.
Materialistët gjithnjë do të vënë në pah aspektin e jashtëm të gjërave dhe qëndrimet e shkencës do t’i shndërrojnë në mohim të shpirtit njerëzor.
“Prandaj, dora s’është vetëm organ pune - shkruan Engelsi - por edhe produkt i saj. Vetëm me punë, duke iu përshtatur veprimeve gjithnjë e më të reja, duke trashëguar në këtë mënyrë formimin e fituar të muskujve, tetivës dhe gjatë një periudhe më të gjatë edhe të eshtrave dhe me përtërirjen e vazhdueshme të atyre stërhollimeve në veprime të reja, gjithnjë e më të ndërlikuara, dora e njeriut arriti atë shkallë të lartë përsosmërie në të cilën mundi të bëjë pikturat e Rafaelit, statujat e Thorvaldsenit dhe muzikën e Paganinit...” (Engels, Roli i punës në zhvillimin e njeriut).
Çështja për të cilën flet Engelsi i përket vazhdimit të zhvillimit biologjik, jo atij human (shpirtëror), ndërkaq pikturimi s’është proces teknik, por akt shpirtëror, Pikturat e Rafaelit s’i ka krijuar dora e Rafaelit, por shpirti i Rafaelit. (Beethoveni veprat më të mira i krijoi kur ishte fare shurdh.) Zhvillimi biologjik, as i zgjatur gjer në paskajshmëri, pa ndërmjetësimin e ndonjë të treteje, vetvetiu nuk mund të arrijë, jo te pikturat e Rafaelit, po as te vizatimet më të thjeshta të piktorit parahistorik në shpellat e Saharës. Fjala është për dy drejtime të ndara e të ndryshme ose për dy aspekte të ndara të ekzistencës së njeriut.
Njeriu nuk mund të reduktohet në biologji, siç nuk mund të reduktohet piktura artistike në sasi të caktuar ngjyrash nga të cilat është sajuar, ose poezia në sintaksën e tekstit të saj. S’ka fjalë se një xhami është ndërtuar nga kaq e kaq blloqe të gurta të formës së caktuar në një rend të caktuar, nga sasia e caktuar e llaçit, lëndës etj. por kjo s’është e vërteta për xhaminë. Të dhënat për xhaminë nuk shterojnë nocionin e xhamisë. Sepse, çfarë do të ishte dallimi ndërmjet saj dhe kazermës ushtarake? Mund të shkruajmë analizë jashtëzakonisht shkencore e të saktë gramatikore, gjuhësore e drejtshkrimore të një poemeje të Goethes, ndërkaq esencën e saj nuk e prekim fare. Njësoj si dallimi ndërmjet fjalorit të një gjuhe dhe poezisë po në atë gjuhë. Fjalori është i saktë, por pa kuptim. Poezia ka kuptimin dhe esencën e vet të paarritshme. Në mënyrë të njëjtë fosilet, antropologjia, morfologjia, fiziologjia, nuk flasin për njeriun, përveç në e marrshim parasysh anën e tij të jashtme, të rastësishme, mekanike, të pakuptim. Në këtë shembull njeriu është pikturë, tempull, poemë dhe jo lëndë nga e cila janë bërë të gjitha këto. Njeriu është më shumë se nga ç’mund të flasin për të të gjitha shkencat bashkë.
IDEALIZMI FILLESTAR
1.Njeriut më të pazhvilluar, njeriut primitiv, sipas logjikës së evolucionit, është dashur t’i paraprijë tipi më i zhvilluar i shtazës. Mirëpo, po t’i krahasojmë këta dy anëtarë fqinj të zhvillimit, s’mund t’i shmangemi dyshimit se është fjala për një dallim esencial, të pakalueshëm. Në një anë shohim kope shtazësh që lëvizin për të kërkuar ushqim, që luftojnë për ekzistencë ose për të shfarosur njëra-tjetrën. Në anën tjetër, mbase në pyllin e njëjtë, shohim njeriun primitiv, të hutuar e të ngatërruar me ndalesat e besimet e çuditshme të tij, ose të preokupuar me lojërat e pazakonshme e të pakuptueshme të tij, me misteret e simbolet. Në këtë pamje këto janë dy krijesa tërësisht të ndryshme dhe s’mund të merret me mend se i dallon vetëm një distancë, e vogël a e madhe qoftë, në evolucionin e botës së gjallë.Parimi i ekzistencës shtazore është efikasiteti, dobia, utilitariteti. Parimi i ekzistencës së njeriut - në qoftë se është njeri - s’është i këtillë. Shtaza është e natyrshme. Njeriu është i mbinatyrshëm, iracional, i pakuptueshëm, i pabesueshëm, madje racionalisht i pamundshëm. Në mos qoftë i tillë, ai s’ekziston, së paku jo si njeri. Njeriu ekziston për aq, për sa i kundërvihet rrjedhës së përgjithshme të botës, mekanizmit gjithpërfshirës të hiçit e të paqenies.
Themi: njeriu ka evoluar, por kjo është vetëm historia e tij e jashtme, e vdekshme. Mirëpo njeriu është edhe i krijuar. Në një çast, në mënyrë të pashpjegueshme është bërë i vetëdijshëm se jo vetëm që nuk është shtazë, por kuptimin e jetës e ka gjetur duke mohuar shtazoren në vete. Nëse është njeriu fëmijë i natyrës, si u bë që në një moment u gjend faqe saj dhe kundër saj? Të zhvillojmë inteligjencën e tij, të trashëguar që nga stërgjyshërit e vet shtazorë, deri në shkallën më të lartë - nevojat vetëm do t’i shtohen edhe për nga numri, edhe për nga vëllimi. Asnjëra nuk do t’i zvogëlohet a t’i shuhet. Plotësimi i atyre nevojave do të bëhet vetëm në mënyrë më inteligjente, më të sigurt, më të organizuar. Plotësimi i tyre, që në fazën primitive varej nga rasti, do të zhvillohet në një ekonomi planifikimi të një niveli të lartë në shoqërinë e civilizuar. Por nga mendja s’do të rrjedhë asnjëherë mendimi për heqjen dorë nga jetesa, për flakjen e dëshirave, për flijimin për “të mirën e të tjerëve”, ose për zvogëlimin e intensitetit të jetesës fizike në përgjithësi.
Shtaza ka instinktet që janë shembull i mrekullueshëm i parimit të efikasitetit e të përshtatjes. Njeriu ka tiparet morale dhe etike joutilitare.Shtazët kanë të zhvilluar në mënyrë të theksuar ndjenjën për kohë dhe në shumë raste janë më të sakta se njerëzit. Kështu gargujt pushojnë së ushqyeri një orë para perëndimit të diellit, krabat futen brenda vrimave të veta përherë disa minuta para baticës, duke mbyllur hyrjen me lym. Valët e ujit asnjëherë s’do t’i gjejnë jashtë vrimave. Bletët me saktësi të çuditshme organizojnë ditën e vet. Shumica e luleve nuk ofrojnë vazhdimisht sasitë e nevojshme të nektarit, përveç se në orët e caktuara të ditës. Bletët mbledhin mjaltë në kohën më të volitshme dhe drejtohen në vendet më të mira. Me këtë rast shfrytëzojnë shenja të ndryshme në tokë dhe orientohen me pozitën e Diellit. Kur Dielli fshihet prapa resh, ato udhëhiqen nga drita qiellore e polarizuar etj. Të gjitha këto aftësi janë “nga kjo botë”. Ato mundësojnë, ndihmojnë a mbështetin aftësinë e llojit për të ekzistuar.
Përkundrazi, parimet morale - si në shoqërinë primitive, ashtu edhe në të civilizuarën - zvogëlojnë efikasitetin e njeriut gjatë garës së përgjithshme të cilën krijesat ia kanë imponuar njëra-tjetrës. I ngarkuar nga përfillja e moralit, njeriu ka mundur të mbetet gjallë vetëm në saje të shkallës tejet më të lartë të intelektit kundruall llojeve që i kishte konkurrentë të drejtpërdrejtë. Po të supozohet shkalla e njëjtë e intelektit, lloji shtazor me “paragjykime morale” do të zhdukej shumë shpejt. Këtë “defekt fuqie”, për të cilin i detyrohet etikës së vet, njeriu e kompensoi me shkallë të pakrahasueshme më të lartë intelekti dhe me aftësitë e tjera paralele me të.
Mirëpo, intelekti s’ka origjinë humane, por zoologjike. “Të hapim përmbledhjen e anekdotave për intelektin shtazor. Do të shohim se pranë shumë akteve që mund të shpjegohen me imitim a me ndërlidhjen automatike të imazheve ka dhe të atilla të cilat nuk do të ngurrojmë asnjë çast për t’i shënuar si inteligjente. Në radhë të parë këtu bëjnë pjesë rastet ku vërehet njëfarë ideje e përpunimit, qoftë kur shtazët i bëjnë vetes ndonjë mjet të ashpër,qoftë kur përdorin objektet që janë vepër e njeriut. Shtazët që nga aspekti i intelektit vijnë në radhë menjëherë pas njeriut, majmunët, elefantët etj., janë pikërisht ato që, sipas rastit, dinë të shërbehen me ndonjë mjet artificial. Nën këto, dhelpra p.sh. e di fort mirë kurthin se është kurth...”(H. Bergson, Evolucioni krijues).
Shimpanzeja shërbehet me shkop për të kapur bananën, ariu përdor gurin. Për marrjen e dhënien e informatave me përmbajtje tek bletët, patat dhe majmunët në formë “bisedeje” a pantomime është mbledhur material i madh (punimet e zoologut gjerman Frisch, prof. Lorencit dhe të profesorit moskovit I.N. Zinkin).
Për intelektin dhe shkathtësinë e shtazëve dhe përdorimin e objekteve që kanë përreth vëzhgime me interes ka mbledhur dr. Bler, drejtori shumëvjeçar i kopshtit zoologjik njujorkas. Konkludimi i tij i përgjithshëm është: të gjitha shtazët mendojnë.
Madje edhe gjuha i përket anës natyrore, zoologjike të njeriut, jo njerëzores. Në rudiment atë e hasim te bota shtazore. U pa se linguistika përkundër muzikës ose artit në përgjithësi - u nënshtrohet hulumtimeve të rrepta shkencore, sistematizimit, madje edhe aplikimit të metodave matematikore. Kjo e fundit i jep karakteristikën e qartë të shkencës, ndërkaq objekt i shkencës mund të jetë vetëm diçka e jashtme.
Ka analogji të qartë ndërmjet natyrës dhe intelektit, në një anë dhe ndërmjet intelektit e gjuhës, në anën tjetër. Sa janë “krijuar reciprokisht” materia e intelekti, po aq janë krijuar dhe vijojnë të krijohen intelekti e gjuha në një ndërlidhje e bashkëveprim të ndërsjellë. “Gjuha është dora e trurit”, kurse “funksioni i trurit është që ta kufizojë jetën tonë shpirtërore me atë që është e dobishme në praktikë” (Bergson).
Marrë në përgjithësi, asgjë te njeriu nuk ekziston që në një formë e shkallë a në një tjetër nuk do të hasej tek llojet e larta shtazore: kurrizorët e insektet. Bëjnë këtu pjesë lëvizshmëria, vetëdija, shoqërimi, intelekti, komunikimi, plotësimi i nevojave, një lloj ekonomie e të ngjashme. Me këtë anë njeriu është sheshazi i lidhur për botën shtazore dhe rrënjët i ka atje. Mirëpo, në tërë botën shtazore nuk gjendet qoftë edhe një gjurmë që na përkujton a aludon religjionin e njeriut ose ndalesat morale, me të cilat jeta e njeriut parahistorik si dhe e atij civilizues është e mbushur përplot. Jeta e shtazëve, deri në momentin kur u shfaq njeriu, na duket fare e natyrshme, e kuptueshme dhe e ligjshme në krahasim me jetën e njeriut të egër, të ngatërruar me kujdesje të çuditshme dhe të pushtuar nga besimet dhe veprimet e pakuptueshme. Kur shtaza vete në gjueti, ajo është plotësisht logjike dhe racionale. Literatura e vëllimshme e bërë nga vështrimet e jetës së majmunit, kastorit ose të maces, na ofron mori shembujsh që tregojnë se si shtaza zbaton ecuri fare të përshtatshme për ta arritur qëllimin. Asnjë rast i vetëm nuk dëshmon se shtaza heq dorë nga mundësia që i jipet, ose për ekzistimin e ca “paragjykimeve” që i ka vetëm njeriu. Heminopterët e pazhvilluar - bletët, me kolektiv të organizuar për mrekulli, sillen në mënyrën më johumane ndaj punëtores së rraskapitur ose ndaj matkës së moshuar: ato, thjesht, dëbohen nga kosherja. S’mund të gjendet shembull tjetër si ky i bletës ku rendi dhe sensi për jetë të bashkuar të qëndrojë krahas mungesës së gjithë asaj që e quajmë humane: mbrojtja e të pafuqishmit dhe e të dobëtit, e drejta për jetë, mirënjohja, falënderimi, kujdesi. Duke medituar për jetën e këtyre krijesave, disa nga mrekullimi, disa nga tmerrimi (varet nga pikëvështrimi i zgjedhur), do të theksojnë “disiplinën e tyre të paepur, harmonizimin e individit me funksionet shoqërore, sistemimin e pandryshueshëm të tyre dhe saktësinë e verbët e të pamëshirshme që i karakterizon...”
E udhëhequr nga instinkti dhe e drejtuar nga një cak i qartë - ruajtja e jetës, shtaza është, prandaj, logjike dhe e kuptueshme. Por ç’bën njeriu primitiv? “Para marrjes së ndonjë ekspedite, gjahtarët, dendur edhe familjet e tyre, duhet t’u nënshtrohen tabuve të shumtë, agjërimeve, lutjeve, të bëjnë valle të caktuara, të shohin ëndrra të caktuara, të vëzhgojnë parashenja të caktuara. Kur bisha mund të gjuhet, sakaq duhet bërë disa veprime të tjera rituale. Edhe gratë në shtëpi u nënshtrohen shumë ndalesave. Nëse s’u përmbahen, suksesi i gjuetisë s’është i sigurt, madje as jeta e burrave të tyre” (Lucien Henri, Origjina e religjionit). Për shtazën gjërat janë ashtu siç janë. Kurse njeriu sakaq krijoi (a fitoi) botën e vet imagjinare dhe i besoi më shumë se kësaj të ashtuquajturës reale. Zakonisht shtaza është gjahtar i shkëlqyeshëm. Njeriu i egër gjithashtu, dhe këtu s’ka ndonjë ndryshim esencial. Por njeriu primitiv ishte edhe krijues i palodhshëm edhe “prodhues” i kulteve, miteve, besëtytnive, lojërave e idhujve. Njeriu vazhdimisht ka kërkuar edhe një botë, autentike ose imagjinare. Është tashmë e besueshme se para nisjes për gjueti njerëzit primitivë kanë pikturuar shtazët që dëshironin t’i gjuanin, duke qenë të bindur se kjo gjë do t’u ndihmojë gjatë gjuetisë (magjia e gjahut). Përderisa njeriu lutej a pikturonte(!) për sukses të gjahut, shtaza vepronte “logjikisht”, i vinte rreth e rrotull terrenit, përgjonte ose qetë-qetë i shkonte pas viktimës. Pranimi i djaloshit, gjahtarit të ardhshëm - sipas Hubertit e Maussit - kalonte nëpër një varg ceremonish të ndërlikuara. Ata përshkruajnë ritet që përbëhen nga tri faza: riti i pastrimit, riti i shugurimit dhe riti i përfshirjes. Që në shikim të parë është e qartë se edhe pa këto rite njeriu - përndryshe si edhe shtaza - do të bëhej gjahtar i përkryer dhe se ritet nuk kanë ndonjë lidhje me gjahun. Çështja është më e thellë dhe më e rëndësishme. Sidoqoftë, do theksuar anën jofunksionale të këtyre riteve, që përjashtojnë çdo shpjegim ekonomik të këtyre fenomeneve dhe të tjerave si këto.
Në veprën monumentale Dega e artë J. Frazer dëfton faktin se në vetëdijën primitive njerëzore bashkë me idenë e të mbjellave u mpleks në mënyrë të pandarë e të pashpjegueshme mendimi i flijimit të njeriut. Për këtë gjë H.G. Wels shkruan: “Ishte ky një gërshetim i trurit fëmijëror, ëndërrimtar, primitiv, i prirë nga përrallat dhe asnjë meditim logjik s’do ta shpjegonte dot. Në botën e para 10.000 viteve, sa herë që bëheshin të mbjellat, njerëzit flijoheshin. Nuk flijoheshin personat e këqij a të dështuar, përkundrazi, flia zakonisht ishte djali a vajza e zgjedhur, ndaj të cilëve silleshin me konsideratë e nderim të thellë... Ky flijim njerëzor ose qoftë ndonjë gjurmë e tij shfaqet gjithandej nga depërtoi njeriu dhe nga kaloi nëpër fazat fillestare të bujqësisë”... Dhe pak më tej: “Gjahtari i rrenave (autori e ka fjalën për njeriun e paleolitit - v. imja), pa dyshim ishte gjahtar i pamëshirshëm, një krijesë luftarake dhe e pasionuar; por ai vriste për shkaqe që mund t’i marrim me mend ende. Njeriu i neolitit, (ndërkaq, nën ndikimin e ligjërimit dhe të rrjedhës së trazuar të mendimeve, vriste sipas teorisë, vriste për ide monstruoze dhe tash të pashpjegueshme, vriste ata që i donte dhe madje nga frika e sipas udhëzimeve”.
G. Flaubert në Salambo përshkruan skenat e flijimit në të cilat kartagjenasit, tek luten për shi, në gurmazin e skuqur nga zjarri të perëndisë Moloh gjuajnë madje edhe fëmijët e vet. Nën mbresën e këtyre pamjeve njeriu do të përfundonte se atëbotë njerëzit ishin shtazë dhe kjo është tërësisht e gabueshme. Shtazët asnjëherë nuk bëjnë diç të ngjashme dhe as që mund të gjendet në jetën shtazore ndonjë dukuri që do të mund të krahasohej me shembullin e një flie të tillë të përtej arsyes. Mund të tingëllojë si paradoksale, mirëpo rasti për të cilin po bëhet fjalë është tipik njerëzor. Fjala është për odiseadat dhe vuajtjet e njerëzve, që në një mënyrë a në një tjetër paraqiten gjer në ditët e sotme, për një dramë të njerëzimit në të cilën popujt dhe individët bëjnë marrëzira të udhëhequr, jo nga instinktet shtazore, por nga lajthitjet e pafundshme njerëzore.
Flia ka ekzistuar në të gjitha religjionet, pa përjashtim. Kurse natyra e flisë ka mbetur e pashpjegueshme, madje absurde. Flia është fakt i rendit “të dytë”, i asaj bote. Te religjionet primitive ajo ndonjëherë merrte forma të tmerrshme. Flia e këtillë shënon kufirin gjer në qartësi tragjike të përforcuar, konkret e të fuqishëm ndërmjet epokës zoologjike e njerëzore, shfaqjen e një parimi tërësisht të kundërt me parimin e interesit, nevojave, dëshirave. Ajo është rrugëtim tregues i udhës së zhvillimit, ku fillon bota e njeriut. Sepse interesi është zoologjik, flia është njerëzore. Interesi do të bëhet njëri ndër nocionet elementare të politikës ose të ekonomisë politike, kurse flia një nga konceptet elementare të religjionit dhe etikës.
Çmenduria e njeriut primitiv ndonjëherë merrte trajta të pabesueshme: “Njëra nga dukuritë e çuditshme që u zhvillua në paleolitin e vonë dhe në neolit ishte gjymtimi i trupit. Njerëzit filluan të prejnë trupin e vet, duke hequr hundën, veshët, gishtat, dhëmbët e të ngj. dhe këtyre akteve u veshnin mendime të llojllojshme të besëtyta...” “Asnjë shtazë nuk bën diçka të tillë” - konkludon H.G. Eels. Sa për krahasim do përkujtuar veprimin e dhelprës që, për të shpëtuar nga hekuri, këput me dhëmbë këmbën e vet, që është akt plotësisht racional. Gjymtimi i pakuptim i trupit të njeriut të parë për shtazën është fare i huaj dhe i panjohur.
Mund të përfundonim se jemi ballafaquar me një dukuri që paraqet anomalinë e evolucionit ose një diskontinuitet të papritur të zhvillimit. Përnjëherësh duket se evolucioni merr së prapthi dhe se paraqitja e “shtazës me paragjykime idealiste” rrezikon drejtpërdrejt progresin e mëtejm.
Këtë fenomen, që është shprehje e një hamendjeje në vetë kulmin e evolucionit dhe që lë përshtypjen se në një çast zoologjikja dominon mbi njerëzoren, e quaj “kompleksi i njeriut të egër”. Sado të tingëllojë në mënyrë të jashtëzakonshme, ky “kompleks” është shprehje e asaj esencës së re që është veçanërisht njerëzore dhe që është burim i të gjithë religjionit, poezisë, filozofisë dhe artit. Ky fenomen është i rëndësishëm, sepse thekson origjinalitetin e dukurisë së njeriut dhe paradokset e çuditshme që ndërlidhen me të.
Faktet e ekspozuara do të na impononin përfundimin se shtaza kishte më tepër kushte të bëhet bartëse e zhvillimit të mëtejmë dhe se njeriu primitiv, me sy në qiell dhe me detyrimet morale ngatërruar, i kishte të gjitha kushtet të zhdukej. Kjo përshtypje thuaja e pashmangshme e dominimit të zoologjikes mbi njerëzoren tek agu i epokës së njeriut do të shfaqet në historinë e mëvonshme në trajtën e apelit për të shkelë idealizmin në emër të progresit.
2.
Në kohën e largët, kur njeriu emancipohej nga bota shtazore, dallimet e jashtme (ecja e drejtuar, zhvillimi i duarve, ligjërimi dhe intelekti) për një kohë të gjatë do të ishin tejet të vogla e të pahetueshme. Kur ndonjë krijesë do ta vazhdonte dorën e vet për të kapur farë fruti nga druri, ose duke lëshuar ca zëra do t’ua bënte të njohur ndonjë risi atyre që i ngjanin, kjo krijesë, që njëkohësisht i ngjante edhe majmunit edhe njeriut, nuk do të dallohej me siguri ç’ishte: njeri apo shtazë. Mirëpo, prania e ndonjë kulti a ndalese do të hiqte gjithnjë çdo dyshim në këtë rast. Shtaza “ka pritur” të bëhet njeri që të fillojë të lutet. Dallimi vendimtar ndërmjet njeriut dhe shtazës prandaj s’është fizik e intelektual. Ai së pari është dallim shpirtëror dhe manifestohet me ekzistimin e vetëdijes pak a shumë të qartë religjioze, etike e estetike. Nga ky pikëvështrim datat vendimtare të shfaqjes së njeriut nuk janë ecja e drejtuar, zhvillimi i dorës, fillimi i ligjërimit të artikulluar, ashtu siç i sheh shkenca, porse paraqitja e kultit të parë, pikturës, ndalimit. Njeriu i egër, që para 15.000 vjetësh kënaqej duke kundruar lulet a profilet e shtazëve, dhe pastaj i pikturonte në muret e shpellës së vet ishte, nga kjo pikëpamje, më afër njeriut të vërtetë (më larg shtazës) sesa epikuriani i sotëm që jeton për të plotësuar nevojat e veta fizike dhe që përditë shpik të tjera, sesa qytetari mesatar i metropolit bashkëkohor, që jeton i vetmuar brenda monstrumeve nga betoni, i zhveshur nga përjetimet dhe ndjenjat elementare estetike.
Në veprën Ligji fillestar Atkinsoni dëshmon se ndalime të ndryshme primitive hasen ndër njerëzit e egër gjithkah nëpër botë. Nevoja e përhershme “për t’u pastruar nga e liga” dhe ideja për diç të ndaluar, për gjërat që s’guxohet të preken a madje as të shikohen, ndeshet gjithandej tek kemi pasur rastin të marrim çfarëdo lajmi për jetën e njeriut primitiv. Ideja tjetër universale që sundonte mendjen e njerëzve primitivë ishte ideja e papastërtisë, e mallkimit. Në këtë mënyrë qenë krijuar seri të tëra ndalimesh që u përgjigjeshin veç e veç lëmenjve të jetës primitive. Meqë u paraqit ligjërimi, këto ndalime morën emërtim të përbashkët “tabu” që do të thoshte “s’vlen”, “s’është e lëvdueshme” - ndalohet. “Tabuja” është nocion i ndalimit me karakter etik tek njerëzimi i hershëm.
Prandaj njeriu nuk sillet si fëmijë i natyrës, veç si i huaj në të. Ndjenja elementare e tij është frika. Por kjo s’është frikë biologjike çfarë ndiejnë të gjitha shtazët. Kjo është frikë shpirtërore, kozmike, e zanafillës, që ka lidhje me fshehtësitë dhe enigmat e ekzistencës. Ekzistencialisti gjerman M. Heidegger e trajton për “përcaktueshmëri të amshuar, përtej kohës, të ekzistencës njerëzore”. Kjo është frikë ku përzihen kërshëria, çuditja, mrekullimi, pakënaqësia - ndjenjat që mbase gjenden në themel të tërë artit e të kulturës sonë.
Vetëm me një raport të këtillë të njeriut primitiv ndaj botës është e mundshme të shpjegohet dukuria e ndalimeve dhe nocionet fillestare “të papastërtisë” dhe të madhërishmes, “të mallkimit” e të shenjtës. Sepse, nëse qenkemi fëmijë të kësaj bote, në të për ne s’mund të ketë asgjë të shenjtë, as “të papastër”. Nocionet e këtilla kundërshtohen me natyrën e kësaj bote, çfarë e njohim ne. Ato, përkundrazi, dëshmojnë për një origjinë tjetër tonën për të cilën s’mund të ekzistojë asnjë “kujtesë”, mirëpo reaksioni ynë “joadekuat” ndaj botës së jashtme, të cilin e shprehim përmes artit e religjionit, është mohim i vizionit darvinist e shkencor në tërësi për njeriun. Përse njeriu primitiv çdokund dhe çdoherë që ndeshej me botën reagonte përmes religjionit? Përse përmes tij gjithkah shprehte frikën, ankthin, zhgënjimin? Përse kërkonte “shpëtim” dhe nga çka kërkonte shpëtim? Kjo anë e njeriut për të cilën u fol, ky kryqëzim ndërmjet mirësisë e ligësisë, ndjenjës se është i mbaruar, dilemës së amshuar për interesin dhe ndërgjegjen, për të mirën e të keqen, kuptimin dhe pakuptimësinë e ekzistencës, imperativi moral nga i cili njeriu është “infektuar” që të mos shërohet, mbeten pa shpjegime racionale. Sheshazi, njeriu i Darwinit nuk ka reaguar darvinisht në botën, pjesë e së cilës është.
As te tipi më i zhvilluar i shtazës nuk gjendet as edhe një gjurmë sado e vogël për të na përkujtuar nocion të ngjashëm ose çfarëdo dileme tjetër të ngjashme a kufizim. Ky idealizëm fillestar me nocionet për të ndaluarën, të mallkuarën, tabunë, me nocionin e “fshehtësisë”, paraqitet gjithkah, pa përjashtim, si pjesë përbërëse e vetëdijës paranjerëzore. Kudo u shfaq njeriu, bashkë me të u shfaqen edhe religjioni e arti. Shkenca, përkundrazi, është fenomen relativisht i ri. Njeriu, religjioni, arti - këto tri gjëra kanë shkuar gjithnjë bashkë. Këtij fenomeni, që mbase përmban përgjigje të disa pyetjeve vendimtare për ekzistencën e njeriut, nuk i është kushtuar vëmendje e mjaftueshme.
Nga aspekti i materializmit, historia e njerëzimit doemos do të ketë pamjen e procesit të laikizimit progresiv (p.sh. kështu shkruan Reinach në veprën Kultet, mitet dhe religjionet). Mirëpo askush asnjëherë nuk ka shpjeguar në mënyrë të kënaqshme se përse jeta e njeriut primitiv gjithkund dhe gjithnjë ishte përplot me kulte, mistere, ndalime e besime. Përse çdogjëje, yllit, gurit, lumit, kërkonte t’i jipte jetë e ta personalizojë? Përse e shihte botën pikërisht në atë mënyrë dhe jo ndryshe? Dhe anasjelltas, përse njeriu i civilizuar objektivizon çdo gjë, depersonalizon dhe e redukton në mekaniken e në inorganiken? Ka mijëra vite që synojmë të lirohemi nga këto ankthe të njeriut primitiv, por pa e njohur natyrën dhe origjinën e tyre.
Ky fenomen i jetesës së brendshme ose i shikimit në qiell, me admirim a frikë - njësoj, që e karakterizon njeriun po aq sa është i huaj për çdo shtazë, mbetet pa shpjegim logjik dhe duket sikur tamam thënë “ka rënë nga qielli”. Meqë s’është fryt i zhvillimit, esencialisht ai ngel jashtë ndikimit të evolucionit. Duke studiuar vizatimet e shpellave të neandertalit në Francë, shkencëtari frëng Henri Simle përfundonte se jeta psikike e njerëzve të shpellave ka ndryshuar fare pak nga jeta psikike e njeriut të sotëm. “Edhe njerëzit e shpellës të 70.000 viteve p.e.r. vuanin nga “marramendja metafizike”; nga sëmundja e njeriut të sotëm” - deklaroi Simlè në Kongresin e Arkeologëve, Nicë, 1976. Duket sheshazi se kjo gjë s’është vazhdim i evolucionit biologjik, porse akt më i largët i dramës që filloi me “prologun në qiell”.
Gjatë historisë zoologjike, që i paraprin paraqitjes së njeriut, asgjë nuk ka që do të paralajmëronte a parandiente, në çfarëdo mënyre qoftë, shfaqjen e kultit dhe këtë etikë primitive. Edhe duke e vazhduar në imagjinatë atë zhvillim për shumë shekuj përpara gjer te çfarëdo çasti i dëshiruar, nocioni i tabus ose i kultit mund të pritet më së paku. Shtaza dhe zhvillimi i saj që tashmë është bërë ose që mund të merret me mend, nuk ka drejtimin e iracionales e të mbinatyrshmes. Ai ka drejtimin e përsosjes fizike dhe të intelektit dhe më tej kah mbiintelekti e mbishtaza, kah “mbinjeriu” i Nietzsches, i cili, në të vërtetë, është vetëm shtazë e përsosur. Vizioni i Nietzsches është frymëzuar nga Darwini. Evolucioni, në themel zoologjik dhe i jashtëm, është vazhduar më tej, përtej njeriut. Por ky zhvillim është i thjeshtë, logjik, reduktiv, sepse mbetet brenda kufijve të natyrës. Mbishtaza është rezultat i “procesit”, së këndejmi ajo është krijesë pa jetesë të brendshme, pa dramë, pa formë, pa burrëri; ajo s’është homo por Homunkulus, krijesë nga epruveta, që doktor Fausti e prodhoi në laboratorin e vet, kurse natyra, sipas procesit të ngjashëm veçse më të zgjatur, në laboratorin e saj.
Mendoj se poeti sovjetik A. Voznesenski ka pasur parasysh të njëjtat fakte, ose të njëjtën rrjedhë mendimi, kur përfundonte: “Kompjuterët e së ardhmes teorikisht do të jenë në gjendje të bëjnë gjithçka që bën njeriu. Gjithçka përveç dy gjërave: s’do të mund të jenë religjiozë dhe të shkruajnë poezi.”
3.
Ashtu siç s’e njohin nocionin e shenjtes a të palejueshmes, shtazët s’e njohin as të bukurën, as përjetimin estetik në kuptimin njerëzor të fjalës. Mendimi i disave se majmunët mund të pikturojnë, i bazuar në ca “vizatime” të këtyre shtazëve, doli plotësisht i pabazë. Është dëshmuar se majmunët mund të imitojnë goxha me sukses njeriun që vizaton. I ashtuquajturi “art majmunësh”; me të cilin një kohë disa bënë bujë, është e qartë se nuk ekziston. Përkundër kësaj, sot dihet me siguri se njerëzit e Kromanjonit, njerëzit e parë të njëmendtë, vizatonin dhe bënin gravurë. Vizatime të tilla janë gjetur në muret e shpellave, në eshtra e brirë. Si rezultat i frymëzimit estetik të njeriut primitiv u krijuan pikturat nëpër shpellat e Saharës, Spanjës (Altamira), në Francë (shpella Lascaut) dhe zbuluar së voni në Poloni (Mashicka). Konsiderohet se disa nga këto piktura janë të vjetra gjer 30.000 vjet. Një grup arkeologësh sovjetikë së voni zbuloi pranë qytetit Çernigev (Ukrainë) një komplet instrumentesh prej eshtrash të mamutit, afro 20.000 vjet të vjetër. Zbukurimi është më i vjetër se veshja, synimi për të bukurën është më i fortë se nevoja, funksioni vetë, dhe ky fakt vërehet në veshje që nga parahistoria gjer më sot. Kostumi s’është identik me veshjen. Ai është njëkohësisht një kohë dhe një qëndrim. Veshjet e disa popujve, me një larmi të jashtëzakonshme, s’janë përgjigje vetëm e nevojave të ditës, ose e kushteve të rrethit. Veshja në një çast bëhet pikturë, thuaja poezi. Lëkura apo pendët e shpezës mund të jenë shumë të bukura, por janë të tilla pa pjesëmarrjen e vet, pra ato s’kumtojnë asgjë. Në bazë të së bukurës së tillë, të shkëlqimit e ngjyrave, do të gjendet gjithnjë ndonjë funksion. Pastaj, nga këngët dhe lojërat shpirtërore që paraqitnin spektakël të vërtetë, është thuaja e pamundshme të ndahet kulti nga arti. Fytyra e parë e thadruar në gur është idhulli. Frymëzimi religjioz, i orientuar gabimisht, krijoi ato figura të bukura perëndish nga guri dhe maskat e gjetura në ishujt e Oqeanisë, në Bregun e Fildishtë dhe në Meksikë, të cilat sot merren si shembuj të artit me impresion të pastër e të drejtpërdrejtë. Tërë arti figurativ origjinën e ka te idhulli dhe së këndejmi do shpejguar mosdurimi i Islamit dhe i disa religjioneve më pak personaliste ndaj arteve figurative. Si duket, do kthyer në parahistori, për t’u parë qartë se si arti krijohet nga religjioni, ose mbase se si të dytë, bashkë me etikën primitive, rrjedhin nga një burim i tyre i përbashkët: nga synimi i njeriut drejt një bote të humbur.
Ky dallim nga shtaza mund të vërehet edhe në revoltë, si tek A. Camus. Shtaza nuk revoltohet ndaj fatit të saj shtazor, ajo o është e kënaqur, o është mospërfillëse, ndërkaq njeriu është shtazë revoltuese - “e vetmja shtazë që s’pranon të jetë e tillë” (A. Camus, L`Homme revolté). Kjo revoltë është tamam njerëzore dhe e gjejmë në shoqëritë shumë të zhvilluara të kamjes, tek ku civilizimi, zoologjik për nga origjina, përpiqet të imponojë standarde johumane të ekzistencës (rendi, depersonalizimi, nivelizimi i përgjithshëm, dresura masive, pushteti i shoqërisë mbi individin etj.).
4.
Johan Huisinga zbulon edhe një fenomen tjetër: lojën. Luan edhe shtaza, argëtohet, mirëpo vetëm njeriu luan, duke nënkuptuar me këtë gjë një funksion shpirtëror, kryerjen e një nevoje të brendshme. Loja e shtazëve në themel do të ketë gjithnjë ndonjë funksion biologjik, qoftë kur është fjala për lojë dashurie, për nevojën e zhvillimit të të vegjëlve etj. Loja e shtazës është instinktive dhe funksionale; loja e njeriut është e lirë dhe e painteresuar. Ajo nënkupton vetëdijen për lojë dhe ngërthen disa tipare, që i japin një kuptim thjesht shpirtëror: serioziteti, solemniteti, “me qëllim të paqëllim”.
Një lloj i veçantë loje, që karakterizohet me karakter të theksuar joutilitar e antizoologjik është potlahu, në të vërtetë një fenomen universal i kulturës primitive. Në veprën tashmë të përmendur, Huisinga i kushton kujdes e hapësirë kësaj dukurie. Për nga natyra dukshëm joracional e joekonomik, potlahu i përket të njëjtit rend të gjërave ku bëjnë pjesë edhe arti primitiv a etika primitive me ndalimet e veta, tabutë e me nocionet e mirësisë e të ligësisë. E shoh të domosdoshme të sjell disa nga vendet më interesante të librit të Johan Huisingës:
“Baza agaonale e jetës kulturore të komuniteteve më të lashta nuk shpjegohet me asgjë më mirë se me përshkrimin e atij zakonit të fiseve indiane në Kolumbinë Britanike, që njihet në etnologji me emrin potlah. Në formën e tij më tipike, siç përshkruhet në fisin Kwaikutla, potlahu është kremte e madhe kur njëri nga dy taboret i jep tjetrit dhurata të shumta e të vlefshme duke bërë gjithfarë ceremonish, vetëm e vetëm të dëshmojë epërsinë. Kundërshërbimi i vetëm, ndaj dhe i domosdoshëm, është që ana tjetër brenda një afati ta përsëritë kremten me ç’rast do t’i dalë borxhit me dhurata rivalit. Ai lloj i dhuratave festive përshkon tërë jetën shoqërore të fiseve që e kultivojnë: kultin e tyre, të drejtën e tyre zakonore, artin e tyre. Lindja, martesa, syneti, vdekja, tatuazhi, ndërtimi i përmendores së përmortshme, të gjitha këto janë shkas për potlah... Por meqë edhe gjinia tjetër merr pjesë në kremte, tash edhe ajo obligohet të organizojë potlah përmasash edhe më të mëdha... Po iu shmang borxhliu, humb emrin, stemën, totemin, nderin si dhe të drejtat qytetare e religjioze... Epërsia në potlah nuk dëftohet me dhurata materiale si rëndom, por, ç’është dhe më bindëse, kjo bëhet me shkatërrimin e të mirave të veta materiale, me ç’rast, për vetëmburrje, do të dëshmohej se mund të jetohet edhe pa to... Veprimi gjithnjë merr formën e garës: po të thyejë kryepari kusinë e vet të remtë, po të kallë grumbullin e mbulesave, po të shkatërrojë varkën e vet, kundërshtari do të jetë i detyruar të dëmtojë së paku të njëjtën vlerë, por është e këshillueshme ta tejkalojë... Gara të tilla të një dorëlirësie të shfrenuar, që kanë për kulm shkatërrimin e të mirave vetjake materiale pa e prishur gjakun fare, ndeshim nëpër gjurmët, pak a shumë të qarta, anekënd botës. Doket e njëjta Marcel Mauss ia arriti t’i përshkruajë në Malezi, që përputhen tërësisht me potlahun. Edhe në veprën Essai sur le Don ai dëshmoi se gjurmët e dokeve të ngjashme ekzistonin në kulturën greke, romake e të gjermanëve të vjetër. Gara për të dhuruar e për të thyer Graneti ndesh gjithashtu edhe në traditën kineze”.
“Te paganizmi paraislamik në Arabi i ndeshim nën një emërtim të veçantë, që tregon se ishin bërë thuaja skemë: i quanin Muaqara... Temën që Heldi e përpunon ku me më shumë e ku me më pak saktësi, e kishte prekur edhe Maussi kur shkruante: Mahabharata është histori e një potlahu gjigant... Lëmi shpirtëror ku zhvillohet ky kremtim madhështor është lëmi i nderit, i dëshmimit, i mburrjes dhe i sfidës. Është fjala për botën e krenarisë kalorsiake dhe të preokupimit me kodin kalorsiak, për botën ku emri dhe stema kanë çmim të lartë, ku kujtohen të parët. Ajo nuk është bota e brengave të jetës së përditshme, e përpjekjes për të fituar të mira materiale. Sa e kam të njohur, etnologjia përpiqet ta shpjegojë dukurinë e potlahut kryesisht me parafytyrimet magjike e mitike. Për këtë gjë jep një shembull të shkëlqyer G. W. Locher në veprën The serpent in Kwaikutl Religion (Lajden, 1932)... Doket e potlahut pa dyshim janë ngusht të ndërlidhura me botën religjioze të parafytyrimeve në fisin që i kultivon... Shoqëria e këtillë do të fisnikërohet me të madhe nga nocionet: nderi i bashkësisë, admirimi i pasurisë e i shpirtmadhësisë, theksimi i dukshëm i miqësisë e i besimit, shpirti garues, sfida, aventura dhe vetëzbukurimi amshues me ç’rast theksohet mospërfillja ndaj të gjitha të mirave materiale. Sendet që ndërrohen ose që dhurohen s’kanë kurrfarë vlere përdoruese. Dhurohet (flijohet) ndonjë stoli ose objektet që merren për të shenjta dhe që kanë fuqi magjike etj. Pra, levërdia materiale këtu përjashtohet”.
Shkatërrimi i të mirave materiale, mospërfillja ndaj levërdisë dhe materiales, njohja e epërsisë së principit ndaj sendeve - e tërë kjo, qoftë edhe me dyfytyrësi - është cilësi ekskluzivisht njerëzore. Asgjë e ngjashme nuk ndeshet, qoftë edhe si gjurmë, në botën shtazore.
Për një kohë besohej se Darwini kishte dhënë përgjigjen përfundimtare shkencore për njeriun, ashtu siç besohej se Newtoni kishte bërë për gjithësinë. Mirëpo, ashtu si s’i bëri ballë kohës paraqitja mekanike e gjithësisë e Newtonit, sepse nuk i shpjegonte dot ca dukuri, edhe teoria e Darwinit duket se do të “relativizohet” për të njëjtat arsye. Teoria evolucioniste nuk mund të shpjegojë si duhet fazën e parë religjioze të njeriut. Ajo s’mund të jepë shpjegime as për disa fenomene nga faza e civilizimit. Përse njeriu është gjithnjë më i pakënaqur psikikisht, edhe pse jeton më mirë? Përse kur standardi material rritet, ai “psikologjik” bie? Përse numri i vetëvrasjeve e i sëmundjeve psikike ka përpjesëtim të drejtë me lartësinë e të ardhurave nacionale dhe arsimimin? Ose: përse burrëria haset më shumë në fillim të evolucionit sesa në fund? Përse progresi s’është edhe humanizim? Si është e mundshme që arti nga viset e pacivilizuara të botës (p.sh. Oqeania, Afrika) të jetë më i fuqishëm se arti i viseve të ashtuquajtura të kulturuara dhe të ketë ndikim të fortë, pothuaj revolucionar, në këtë të fundit? Etj., etj. Ja, këto janë pyetjet! Mendja njerëzore që mori njohuritë nga Darwini e Newtoni, e ka vështirë të heqë dorë nga vizionet e tyre të qarta e të pranueshme. Bota e Newtonit ka kontinuitet, logjikë, stabilitet, ashtu siç është edhe njeriu i Darwinit - i natyrshëm, i thjeshtë, i parashikueshëm: ai lufton për ekzistencë; ai plotëson nevojat e veta dhe synon një botë njëtrajtësorë e funksionale. Mirëpo Einsteini rrënoi iluzionin e Newtonit, ndërkaq tani e bënë këtë gjë këtu filozofia pesimiste dhe mossuksesi i civilizimit. Njeriu është i paparashikueshëm, i pashpjegueshëm, i pakënaqur, i përshkuar nga dyshimet e frika, “i lakuar”, siç do të thoshte Einsteini. Duke qenë një kohë të gjatë nën ndikimin e vizionit drejtvizor darvinist, filozofia mbi njeriun pret të bëjë kthesë, pret “ndryshimin einsteinian”. Botëkuptimi i ri për njeriun do të rrinte në raport ndaj atij darvinist, sikur gjithësia e Einsteinit ndaj asaj të Newtonit. Nëse është e vërtetë se vuajtjet na lartësojnë dhe kënaqësitë na topisin, atëherë kjo ndodh ngase kemi shpirt dhe se po për aq ndryshojmë nga paraardhësit tanë shtazorë. S’u bë njeriu sipas Darwinit, as gjithësia sipas Newtonit.
DUALIZMI I BOTËS SË GJALLË
1.A mund të prodhojmë jetën dhe a do të mundemi ndonjëherë? A është ky pretendim brenda kufijve të mundësisë njerëzore? Përgjigjja është: mundemi, po qe se e kuptojmë? Dhe a mund ta kuptojmë jetën?
Biologjia nuk është shkencë për esencën e jetës, por për fenomenin e jetës, për atë masë për sa na është e dhënë si objekt, për atë masë për sa është prodhim ajo.
I njëjti dualizëm që patëm konstatuar ndërmjet shtazës dhe njeriut ndeshet edhe tash - por për një rreth a shkallë më poshtë - në relacionin materia-jeta. Në një anë sërish shohim njëtrajtshmërinë, sasinë, përsëritjen, kauzalitetin, mekanizmin, ndërkaq në anën tjetër origjinalitetin, cilësinë, shtimin, spontanitetin, organizmin. Jeta - as mekanikisht, as dialektikisht - nuk tregohet si vazhdim i materies dhe as si formë veçanërisht e ndërlikuar dhe e stërorganizuar e materies. Sipas disa atributeve të saj, jeta i kundërvihet botëkuptimit dhe njohjes që kemi për materien që në premisa. Ajo shfaq natyrë të kundërt ndaj materies.
Sipas njohurive më të reja të biologëve, entropia është nocion thelbësor i përkufizimit të jetës. Të gjitha ligjshmëritë që sundojnë materien në analizën e fundit reduktohen në entropi, që do të thotë në çorganizimin universal, në rënien e sistemit te shkalla më e ulët e rendit dhe e energjisë. Anasjelltas, veti
Shfletuesi i Kur'anit
