Referencat:

1) Këtu nuk është vendi që të jepet pasqyra historike e vendeve që i kanë pushtuar Turqit. Shkurtimisht ajo do të mund të prezentohet kështu: Turqit Osman për herë të parë kaluan në trollin evropian në vitin 1353 dhe vetëm disa vite më vonë Edreneja (Adrianopoja) u bë kryeqendra e tyre evropiane. Në kohën e Bajazidit (1389-1402) sundimi i tyre shtrihet nga deti Egje deri në Danub, duke përfshirë tërë Bullgarinë, Maqedoninë, Thesalinë dhe Thrakinë, duke përjashtuar Kalkidikinë dhe viset të lidhura drejtpërdrejt me Stambollin. Murati II (1421-1451) e pushtoi Kalkidikinë dhe me pushtimet ka filluar drejt Adriatikut. Mehmedi II (1451-1481) u bë zoëriu i Stambollit, Shqipërisë, Bosnjes dhe Serbisë, gati tërë Siujdhesës juglindore, me përjashtim të pjesëve bregdetare që i kanë mbajtur Veneidku dhe Mali i Zi. Sulejmani II (1520-1566) ia ka shtuar ende Hungarinë, kurse deti egje u bë osman. Në shekullin e shtatëmbëdhjetë kanë sunduar me Kretën, kurse Polonisë ia shkëputën Podolinë. 2) Phrantzes, fq. 305-306. 3) Finlay, vol. III, fq. 422. Pitzipias, seconde partie, fq. 75 M. d’Ohsson, vol. III, fq. 52-54. Arminjon, vol. I, fq. 16. 4) Një udhëtar i cili në vitin 1508 e vizitoi Qipron në mënyrën vijuese e përshkruan dhunën e Venedikasve në pronat e tyre të huaja: “Të gjithë banorët e Qipros janë robër të Mletasëve pasi që janë të detyruar të japin 1/3 e të ardhurave ose të hyrave shtetit, barabartë nga prodhimet bujqësore, drithërat, vera, vaji, ose kafshët ose çka do qoftë tjetër. Përveç kësaj çdonjëri prej tyre është i detyrueshëm të punojë argatë pa pagesë shtetit dy ditë në javë, kudo që ta caktojnë. Çdonjëri prej tyre kush mungon nga puna për shkak të ndonjë preokupimi personal ose sëmundje trupare është i obligueshëm të paguaj kompenzim për ditët e lëshuara në punë. Ajo që edhe më shumë e ashpërson gjendjen janë tatimet vjetore e të tjera të caktuara, që popullin e mjerë e ekspozonte plaçkitjes, ashtu që vështirë e kanë pasur ta mbajnë shpirtin dhe trupin së bashku.” (The Traveles of Martin Banungurten, fq. 373). Po ashtu shih tekstet
163
të cilat Hajketi (Hackett) i ka përcjell në History of dhe orthodox Church of Cypros, fq. 183. 5) Finlay, vol. III, fq. 502. 6) Urquhart. quoted by Clark Races of Evropean Turkey, fq. 82. 7) Karamsin, vol. V, fq. 437. 8) Martin Crusius shkruan në frymën e njëjtë: “Është e çuditshme se fare nuk dëgjojmë se kanë ndodhur çfarë krimesh dhe padrejtësisht ndërmjet barbarëve (Turqëve) dhe të tjerëve; në këtë qytet të madh drejtësia i është garantuar çdo personi. Për këtë arsye Stambolli e sulltanit e ka përshkruar si qendër të mbarë botës. Aty të gjithë të rrezikuarit jetojnë në siguri. Drejtësia shtrihet në të gjitha njerëzit, barabartë në më të dobëtin sikur edhe më të fuqishmin sipas ndikimit, në të krishterët dhe pabesimtarët barabartë.” (Turcograecia, fq. 484) (Basileae, 1584). 9) Phrantzes, fq. 81. 10) Phrantzes, fq. 92. 11) Finlay, vol. V, fq. 5, 123, Adeney, fq. 311. Gerioh shkruan në vitin 1577 dhe thotë: “Nëse Hebraikët ose të krishterët (në Lindje) kanë jetuar në vendet në të cilat kanë ekzistuar kaditë dhe subashët, ashtu që Turqit e rëndomtë nuk kanë mund të bëjnë me te ç’të dëshirojnë, ata (d.m.th. Hebraikët e të krishterët) kanë ndier se jetojnë nën sundimin e krishterë - Shkaku është ky që nuk kanë qenë të shqetësuar, derisa ta paguajnë xhizjen. Sa u përket shteteve të krishtera, nuk ka kufijë për tatimet të cilat tërë vitin kanë paguar shtetasit e tyre.” (Tage-Buch, fq. 413). 12) Finlay, vol. V, fq. 156-157. 13) Kjo periodë kohore nuk ka qenë e përcaktuar. Në fillim grumbullimi është bërë çdo të shtatin apo të pestin vit. Mirëpo, në periodat e mëkonshme ka qenë në distanca më të shkurtëra, sipas nevojës së shtetit. (Meuzel, fq. 52). Metrophanes Kritopoulos ka shkruar në vitin 1625 se tubuesit kanë ardhur në qytete çdo të shtatin vit dhe çdo qytet është dashur t’i dhurojë tre ose katër, ose më së paku nga dy djelmosha.” (fq. 205). 14) Kur’ani, VIII, 42. 15) Kur’ani, X, 99, 100. 16) “E edh epërkundër kësaj djelmoshat e krishterë nuk janë detyruar në ndërrimin e fesë së vet. Principet e pushtetit nganjëherë i kanë kundërshtuar principeve të Kur’anit.
164
Nëse këta nëpunës e përdornin ndonjë detyrim nga fanatizmi i vet fetar, ka qenë kjo nga defekti i komandave të tyre, deri sa ky detyrim nuk ka qenë fare i lejuar nga eprorët.” (M. d’Ohsson, bl. III, fq. 397-398). 17) Hertzberg, fq. 472. 18) “Është e mjerueshme ajo që ka ndodhur dikur, që mbretërit e krishterë kanë sjellur nga çdo qytet numër të caktuar djelmoshash, te të cilët fuqia natyrore ka ardhur më tepër në shprehje se te të tjerët. U kanë shërbyer nevojave të përgjithshme, civile dhe ushtarake. Kur e pushtuan Mbretërinë Bizantine, turqit ia dhanë vetes të drejtën e ngjashme, që nga familjet të marrin fëmijët, të cilët natyra u ka dhuruar fuqi dhe aftësi të jashtëzakonshme.” (David Chytracus, fq. 12-14). 19) Creassy, fq. 99. M. d’Ohson, bl. III, fq. 397. Mukel, fq. 53. Thomas Smithi, flet pë rfamiljet e tilla dhe thotë: “Të tjerët që i ka përcjellur nënçmimi i fesë dhe turpi, të krishterët vetëm sipas emrit, me ta lirisht dhe me kënaqësi të madhe janë përshëndetur për lamtumirë. Këtë e kanë bërë jo vetë mqë të lirohen nga barre dhe shqetësimi, por edhe me shpresë se këta fëmijë kur të rriten do ta arrijnë ndonjë pozitë me rëndësi në pushtet.” (An Account of the Greek Church, fq. 12 (London 1680). Gjatë sundimit të Muratit I është përdorur ushtria e krishtesë në tubiin e këtij tatimi - fëmijëve të krishterë. (Finlay, vol. V, fq. 45). 20) “Prindërit vërtet kanë mundur t’i shpëtojnë fëmijët e tyre duke sakrifikuar diç para.” (David Chytraeus,f q. 13). De la Guilletiere përmend në vitin 1669 këtë privilegje të Athinasëve. (An Accaunt of a late Voyage to Athens, fq. 272, London, 1676). 21) Confessio, fq. 205. 22) An Account of the Greek Church, fq. 12 (London, 1680). 23) Meuzel, fq. 52. Thomas Smith: De Moribus ac Institutis Turcarum, fq. 81 (Oxonii, 1672). 24) Joseph von Hammer (2), vol, II, fq. 151. Hans Schiltberger, i cili ka qenë i robëruar nga Turqit në vitin 1396, dhe pas tridhjetë e dy vjet robëri është kthyer në shtëpi në Munih, pohon se tatimi, të cilin të krishterët është dashur ta paguajnë, nuk ka qenë më shumë se dy shilingë në muaj. (Ressebuck, fq. 92).
165
25) Ua kanë falë tatimet shërbyesëve të fesë së krishterë, sikur që këtë Zoti e ka urdhëruar. Këtë e kanë bërë nga respektë ndaj pozitave të shenjta, që i kanë zënë. Femrat, po ashtu, i kanë falë nga ky tatim.” (De Gracae Hodierno Statut Epistola anthore Thoma Smitho, fq. 12) (Trajecti ad Rhenum, 1698). 26) Silbernagl, fq. 60. 27) Martin Crusius, fq. 486, Sarsovino, fq. 67, Georgieviz, fq. 98-99. Scheffler, 56, Hertzberg, fq. 648, De la Jonquiere, fq. 267. Vepra është botuar në Londër në vitin 1595 me titull “The Estate of Christians living under the subjection of the Turke” (Pozia e të krishterëve që jetojnë nën sundimin e Turqëve), në të cilin pohohet se tatimi për kokë për fëmijët mashkull është tetë shilingë (fq. 2). Mixhel Baudin thotë se është një sequin (cekin-dukat) për çdo kokë mashkulli (Histoire de Serrail, fq. 7, Paris, 1662). 28) Tournefort, vol. I. fq. 91. 29) Scheffler, 56 “Sa u përket këtyre dukatëve që i paquajnë, rëndë mashtroheni me ta. Është e saktë se mbreti turk rëndom për gjizjen merrë nga një dukat, por ku janë doganat dhe tatimet e jashtëzakonshme? A nuk marrin të autorizuarit dhe mëkëmbësit e sulltanit asgjë? A nuk jeni në kohën e luftës të obliguar të paguani tatime të jashtëzakonshme? Sa u përket tatimeve të jashtëzakonshme, ata rriten dhe bien varësisht nga rrethanat e këqia. Është e domosdoshme që shtetasit e sulltanit t’i paguajnë këto tatime sikur që edhe ne i paguajmë.” 30) Finlay, vol. V, fq. 24-25. H. von Moltke: Brief über Zustande und Bege - Benheiten in der Türkei ausden Jahren 1835, bis 1839, fq. 274, 354 (5 th ed> Berhin, 1891). 31) Hammer (2) vol. I, fq. 346. 32) “Vështirësitë që i kanë ndier shtetasit e krishterë të sulltanit, në të gjitha kohët, kanë ardhur për shkak të faktit se pushteti qendror në Stamboll ka pasur ndikimin e vet të dobët të njëmendët në të gjitha viset e shtetit turk. Është e padrejtë e vogël e pushtetit fshatar. Rrjedh nga urrejtja personale që ka nxitur në veprime të vrazhda më herët ose sot kur këto veprime duken edhe më të vrazhda. Të krishterët në Turqi nënshtrohen. Në kohën e ngritjes së një populli, drejtësia dhe respektet kudnruall shtetasve janë krejtësisht të mundshëm, por është e rrallë të
166
gjenden të populli që niset drejt teposhtëzes.” (Rev. W. Denton, Servia and the Servians, fq. 15, London, 1862), Gerlaxh, fq. 49,52. 33) Businello, fq. 43-44. 34) Ka qenë e rëndomtë që administrata qendrore e sulltanit të sillet vrazhdë dhe pa të drejtë ndaj shtetasve muslimanë, sikur edhe ndaj të krishterëve të nënshtruar. Vështirësitë e Grekëve janë shkaktuar me mospërfillshmërinë dhe shkeljen e klasës sunduese dhe me korrupcion që ka dominuar në administratën osmane, më shumë se që është rezultat i ndikimit direkt të sulltanit. Në punët private Greku ka pasur rast më të mirë që të vijë deri te drejtësia te patriku i vet dhe kompetentët në nahinë e vet, se që këtë Turku ka mundur ta arrijë te kadiu ose te duka.” (Finlay, vol. VI, fq. 4-5). Është gabim të mendohet se vetëm të krishterët janë pjesë e popullësisë e mjerë dhe e rrezikuar. Administrata e keqe turke ka qenë gjithpërfshirëse, nën barrën e saj ka vuajtur tërë populli. Mbase në disa pjesë të Mbretërisë varfëria e muslimanëve ka qenë më e madhe se mjerim i krishterëve, por gjendja e tyre ka nxitur më shumë dhembsuri të udhëpërshkruesve.” (William FArsyth. the Slavonic Provinces South od Danube, fq. 157-158, London, 1876). “Tërë kjo varfëri dhe mjerim në veri të Azisë së Vogël ka rënë barabarësisht në popullësinë muslimane dhe të krishterë.” (James Bryce: Transcallcasia and Ararat, fq. 381). “Evropës po i imagjinohet se vetëmm të krishterët në turqi janë të ekspozuar diktaturës, denimit dhe nënççmimit me tiraninë e krijuar. Kjo fare nuk është e saktë. Cila fuqi e huaj është interesuar për muslimanët? Ndoshta padrejtësia ekzistuese ndaj tyre është më e madhe, ndoshta janë të ekspozuar durimit të zulumit më shumë se ata që nuk besojnë në Pejgamberin.” (De lo Jonquiere, fq. 507). “Nëse gjykojmë për atë që e kemi vrojtuar më herët, do të vërejmë se klasa më e ulët e krishterëve në Azinë e Vogël nuk ka qenë në situatë më të keqe me Turqit e ngjashëm me ata. Nëse të krishterët e Turqisë evropiane kanë shrytëzuar ato privilegje të dala nga numri i tyre më i madh se i Turqëve, atëherë të krishterët e Azisë kanë qenë të qetë, duke shikuar se si edhe Turqit janë të ekspozuar terrorit të pushtetmbajtësve, nën të cilin edhe vetë
167
kanë qenë. ju mjafton të bashkëpunojnë me atë lloj të muslimanëve të cilët përgjithësisht janë më të matur, më të devotshëm dhe më principiel prej atyre në Evropë. (w.M.Leake, Journal of a Tour in Asia Minos, fq. 7, London, 1824). SHih po ashtu i Laurence Oliphaut, The Land of Gilead, fq. 320-323, 446) (London, 1880). 35) Në shekullin XVI tatimi për kokë ka filluar të humb, i fundit ka qenë në vitin 1676. 36) De la Jonquiere, fq. 333, Scheffler, 45-46, Gasztovott, fq. 51. 37) “Me shqetësim dëgjojmë se çështja nuk shpjeret vetëm në thashethemet të përkapura në mesin e botës së zakonshme se jeta nën sundimin turk është e pranueshëme. Konsiderohet se kur njeriu e paguan një dukat, e kjo është xhizja, se pas kësaj nuk i shtrohet kokëçarjeve dhe se Turqit përgjithësisht njerëzinë e lënë të lirë në fe dhe se të krishterëve do t’ua kthejnë kishat e të ngjashme me këtë. Ekzistojnë edhe të tjerët (në mesin e të krishterëve), që do të duhej të kuptonin korrektësisht çështjen, të gëzohen me atë që u thuhet (për mirësitë e Turqëve) dhe ta celebrojnë fatkeqësinë në të cilën janë! Të krishterët e tillë jo vetëm që janë shkatërruar, por janë edhe mëaktarë. Mosbesimtarët mendjelehtë kanë mbirë nga trolli ateist, që ka prirje drejt herezës dhe çrrënjosjes së krishterizmit.” (Scheffler, 48). 38) Hertzberg, fq. 650. 39) De la Jonquiere, fq. 34. Krahasim të ngjashëm ka bërë në vitin 1605 richard Staper, tregtar anglez, i cili në turqi ka qenë dikund rreth vitit 1578. “Përveç asaj që populli turk, përgjithësisht, është një prej më të rrezikshmëve në punët e errta... u kanë lejuar të gjithë të krishterëve, Grekëve dhe Latinëve, të jetojnë duke e ruajtur religjionin e vet dhe që lirisht ta shprehin ndërgjegjen e vet, në atë mënyrë që ua kanë lënë kishat dhe ritualet e shenjta. Në Stamboll dhe në vendet tjera të tillë ka mjaft shumë. Përkundër kësaj, krahas provës prej dymbëdhjetë vjet të kaluara në Spanjë, mundem me të vërtetë të pohojë, jo që kemi qenë të detyruar t’i vështrojmë cereonitë e tyre popiane, por i kemi pasur të rrezikuara jetën dhe farefisin.” (M. Epstein, The Early History of the Levant Campany, fq. 57, London, 1908). 40) Macarious, vol. I, fq. 183, 165. Cf. the memorial presented by Polish refugees fro mRussia to the Sublime Porte, in 1853 (Grosztowtt, fq. 217).
168
41) “Disa kanë shikuar në lirinë e caktuar, që përmbanë mrrëzi, kur kanë humbur shpresën se këtë liri do ta arrijnë nën sundimin e ndonjë qeverie të krishterë; kanë konsideruar se është më mirë të jetojnë nën turqit, sikur këto të jenë më të mëshirshëm në sigurimin e kësaj lirie nga sunduesit e krishterë.” (Joannis Ludovici Vivis De Conditione Vitae Christianorum sub Turca, fq. 220,225) (Basileae, 1538). “Disa njerëz flasin se feja është e lirë nën sundimin turk”. (Othonis Brunfelsii ad Principes et Christianos omnes Oratio, fq. 133) )Basilede, 1538). Ubertus Folieta, bujar nga Gjenova, shkruan në vitin 1577: “Shpesh kam pyetur veten, si ndodh që një numër i madh i njerëzve tonë vazhdimisht strehohet tek ata, e mohojnë enë e krishterë dhe vëhet nën flamurin e ligjit islam.” (De Causis Magnitu-dinis Turcorum Imperii, Col. 1209). (Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, cura Joannis Georgii graevii, bl. I, Lugduni Botavorum, 1725). 42) Turchica e Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 43) Blount, vol. I, fq. 548. 44) Scheffler, 51, 53. 45) Dousa, fq. 38, Busbecq, fq. 190. 46) Thomas Smith, fq. 32. 47) Thomas Smith, fq. 42; Blount, vol. I, fq. 548; Georgieviz, fq. 20; Schiltberger, fq. 83-84; Auder, fq. 149, 313. 48) Alexander Ross, fq. IX; Baudier, fq. 317; Cf. also Rycant, vol. I, fq. 276. “Njeriu beson se është meritë e madhe dikend ta ktheshë në islam. Secili që ka çfarëdo pasurie dëshiron ta ketë robin, djaloshin që është i fuqishëm dhe i aftë t’i durojë të gjitha llojet e vështirësive. Ai person që mund të lavdohet se robin e ka kthyer në isla mme këtë meriton nder të madh, sepse e ka rritur numrin e besimtarëve.” Thamas Smithi tregon se si shejhu, i cili na ka treguar varrin e Orhanit në Brus “e ka ngritur shikimin drejt qiellit me lutje Zotit që të mëshirohet dhe që neve gjatë kohës së tij të na kthej në islam. Kjo, pa dyshim, është prova më e madhe e dashurisë së tij ndaj nesh, që del nga dëshira e zbrazët dhe mosdija e dëshmuar.” (Epistola duae quarum altera De Maribus ae Institutis Turcarum agit, fq. 20) Oxonii, 1672).
169
49) E marrë nga autori anonim që ka qëndruar në Turqi prej vitit 1436 deri 1458. Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 50) Turchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XI (b) Lionarodo of Scio, kryepeshkopi Mutylene, që ka qenë dëshmitar i rënies së Stambollit, flet për numrin e madh të konvertitëve në ushtrinë që e ka rrethuar qytetin: “KUsh e ka rrethuar qytetin? Kush i mësoi Turqit me organizim pos renegatët e krishterë. Kam parë se grekët, Latinët, Gjrmanët, Hungarezët dhe të gjithë të krishterët tjerë që janë përzier me Turqit kanë mësuar sjelljen e tyre dhe besimin e tyre. Ata që e kanë harruar fenë e vet të krishtere e nënshkruan qytetin me forcë. O renegatë (pjellë e keqe, vër. N.I.) që e mohuat Krishtin! O antikrishtë, që u është gjykuar skëterra, kjo është dita juaj e gjykimit!” (Sansovino, fq. 258). 51) J. H. Krause, Die Byzantiner des Mittekaters, fq. 385 - 386. (Halle, 1869). 52) Hertzberg, fq. 616. Finlay, vol. V, fq. 118. 53) Thurchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XIX (a). 54) Rycant. vol. I., 710-711; Bizzi, fol. 49 (b). 55) Pichler, fq. 164, 172. 56) Pichler, fq. 143. 57) Pichler, fq. 148. Dyshohet se Cirili ka qenë autori i vërtetë i këtij dokumenti që mbanë emrin e tij (Kyriakos, fq. 100). 58) Pichler, fq. 226. 59) Pichler, fq. 226. 60) Sa u përekt robërve të krishterë ndër Turqit, protestantët kanë gëzuar namin më të mirë, sepse kanë qenë me prirje më të mirë pë rkonvertizëm se katolikët. (Gmelin, fq. 21). 61) Pichler, fq. 221, 227. 62) Pichler, fq. 181, 228. 63) Pichler, fq. 222, 226. 64) Pichler, fq. 177. 65) Pichler, fq. 128, 132, 143. 66) Pichler, fq. 143. 67) Le Quien, bl. I, col. 334. 68) Pichler, fq. 172. 69) Ky është Curil II nga Berhoci. 70) Le Quien, bl. I, vol. 336.
170
71) Le Quien, bl. I, col. 337. 72) Mjaft herët ka ndodhur edhe përpjekja e teologëve protestantë nga Tübingeni (1573-1577) që t’i fusin idetë reformiste në kishën lindore ortodokse. Një nga dijetarët Quarquar nga Samtskhethi në Gjeorgji u konvertua në konfesionin e Augsburgëve, por në vitin 1580 ka kaluar në islam. (Joselian, fq. 140). 73) Schoffler, 53-56; Finlay, vol. V, fq. 118-119. 74) Hammer (I), vol. VI, fq. 94. 75) Spon, vol. II, fq. 57; Hamer (I), vol. VI, fq. 364. 76) Early Voyages and travels iu the Levant, edited by F. Theodor Bent, fq. 210 (London, 1823). Ngjashëm e përfundon Michal Bandier përshkrimin e celebrimeve në Stamboll me rastin e synetimit të mehmedit III kah fundi ishekullit XVI me raporti mbi konvertimin e një numri të madh të të krishterëve në islam. “Gjatë kohës së pamjes të të gjitha ceremonieve Grekët e mjerë në grupe nxitonin drejt vendit ku e pranonin islamin. Disa e kanë lëshuar krishterizmin që t’i shpëtojnë zulumit turk, deri sa të tjerët këtë e kanë bërë me shpresë që ta arrijnë ndonjë fitim të ngjashëm. Numri i këtyre të mjerëve ka kaluar katër mijë frymë.” (The History of the serrail, and of the Caurt of the Grand Seigneer Emperour of the Turkes, fq. 93-94, (London, 1635). History generale du Serrail, et de la Cour du Grand Seigneur, Empercur des Tures, fq. 89-90. (Paris, 1631). 77) Scheffler, 55. 78) A. de la Motraye, Voyages en Evrope, Asie et Afrique, vol. I, fq. 306, 308. (La Haye, 1727). 79) Pitziopios, Seconde Partie, 83-87; Pichler, fq. 29. 80) Tournefort, vol. I, fq. 107. Spon më së shpeshti përdor fjalët e njëjta, vol. I, fq. 56. 81) Gaultier de Leslie, fq. 137. 82) A. J. Evans, fq. 265. Ngjashëm thonë Macken de dhe Irby: Në shumë pjesë të Serbisë së vjetër kemi ndeshur mendimin sipas të cilit mitropoliti është personi që e ka marrë atë pjesë të vogël të mbetur të parave që e kanë Turqit (fq. 258). Një autor cek përshkrimin tejtër të klerikut të kishës greke në Revue des Deus Mondes (bl. 97, fq. 336) dhe tregon si vijon: “Në fillim të këtij shekulli, në tërnovë njëfarë popi Joakimi, i cili ishte i daashur te ithtarët e vet, por i padëshiruar te patriku, një ditë mori urdhërin që ta caktojë tatimin për kuajt për shtallën kishtare, por ai
171
nuk e pranoi. Atëherë ne të u sulën shërbetorët duke e goditur me tërfurqë. Mirëpo, popi qe ifortë dhe iu kudnërvu atyre. Iku te kadiu pasi që rrobat i la si garancë. Nuk doli as dielli, e tashmë është bërë musliman i mirë.” 83) Pitzipios, Seconde Partie, fq. 87; Pichler, fq. 29. 85) Lazar, fq. 223. 86) Finlay, vol. IV, fq. 153-154. 87) Tournefart, vol. I, fq. 104. Of. Pichler, fq. 29, 31; Spon, vol. I. fq. 44. 88) Turchicae Spurcitiac Sugyillatio fol. XIII (b), fol. XV (b); fol. XVII (b); fol. XX (a); Veniero, fq. 32, 36; Busbecy, fq. 174. 89) Gaultier de Leslie, fq. 180, 182. 90) Rycant, vol. I, fq. 689; shih po ashtu Georgieviz, fq. 53-54 dhe Menavino, fq. 73. 91) Alexander ross, fq. IX. 92) Finlay, vol. V, fq. 29. 93) Schiltberger, fq. 96. 94) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XII (b), XII (a). 95) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXVII (a). 96) “Nga shkaku i kujdesit dhe brigimit Turqit nuk ua kanë prishur trupin, me polltronerinë e vet satanike, kanë vendosur t’ua mbysin shpirtin duke i lënë pa fe. Këtë fakt mund ta dëshmojnë grupe të besimtarëve, numri i të cilëve nuk dihet. Ndonëse shumë prej tyre kanë qenë të gatshëm të vdesin për fenë e krishterë dhe për Kristin. Që t’i shpëtojnë vdekjes fizike, pasi janë robëruar, gjatë kohës Turku i ka mbyllur dhe i ka prishur dhe i ka sjellë deri aty që ta mohojnë besimin në Krishtin. (Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. I, ef. fol. VI (a). 97) Menavino, fq. 96. John Harris: Navingatium atque hineorantium Bibliotheca, vol. II, fq. 819 (London, 1764). 98) “Duhet të konstatojmë se Turqit janë sjellur mirë me shërbëtorët dhe robërit e vet, me aftësitë e të cilëve kanë mund të shërbehen më mirë, se sa që të krishterët janë sjellur me shërbëtorët dhe robërit. Shërbëtori i shkathët, në ndonjë profesion, është shërbyer me të gjitha ato me çka shërbehet edhe i biri. I ka munguar vetëm liria. (G. C. von den Driesch, fq. 132). 99) Sir William Stirling - Maxwell, (Vol. , fq. 102-103). 100) Gmelin, fq. 23.
172
101) John Harris: Navingatium atque Itinerautium Bibliotheca, vol. II, fq. 810. 102) Për këta të mjerë vitet e para kanë qenë më të rëndat në jetë, veçan nëse nuk kanë qenë të ri, sepse Turqit janë orvatur që me sjellje të mirë ta kthejnë botën në fenë e vet. Nëse kjo nuk vlente, atëherë me dhunë. Kur kalonin të gjitha vitet e mundimshme, robërimi ndër Turqit ishte me i durueshëm se të tjerët. G. C. von den Driesch, fq. 132). Kësaj mund t’i shtohet edhe kjo që thotë Georgieviz: se ata që kanë mbetur të fortë në krishterizëm kanë qenë të liruar pas njëfarë kohe. “Nëse mbeteshin të pathyeshëm në krishterizëm, ia caktohej njëfarë periode për shërbim pas skadimit të të cilit bëheshin të lirë. Sa u përket atyre që e mohojnë fenë tonë, kanë kohë të kufizuar për shërbim dhe të drejtë kthimi në vendlindje. Shpresa në liri është e lidhur pë rvullnetin e mirë t ëzotëriut.” (fq. 87). Shih po ashtu: Menavino, fq. 65. Cantacuzenosi thotë se kjo periodë kohore është shtatë vjet: “Me robërit e tyre veprohet mirë, sepse këtë ua ka urdhëruar Muhammedi, sikur edhe atë që robi mos të mbetet në robëri më shumë se shtatë vjet. Për këtë askush nuk provon, ose këtë rrallë e bëjnë, që ta thojë këtë urdhëresë.” (fq. 128). 103) Të krishterët lojalë, që kanë shkuar në Turqi ose në vendet tjera islame, kanë pasur mjaft arsye për dëshpërim për shkak të renegatjes së shumë bashkëbesimtarëve të tyre. Librat e kryeparëve të rendeve manakiste janë përplotë me ankesa në këto raste. Kur janë në pyetje robërit, përzihet ndjenja e dhembjes për shkak të pozitës së tyre me ndjenjen e vajtimit për shkak të gjendjes së tyre. Shpesh i krishteri ka ndier dhembje kur shihte që të lirët e popullit të tij kalojnë në islam. Të deleguarit nuk kanë qenë të sigurtë, asnjë ditë, për përcjelljen e vet.” (Gmelin, fq. 22) Cf. Von den Diresch, fq. 161. 104) Thomas Smith, fq. 144-145. 105) Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXXV (a). 106) M. d’Ohsson, vol. III, fq. 133; Georgieviz, fq. 87 (quoted abor); Menavino, fq. 95. 107) Von den Driesch, fq. 250. 108) Turchical Spurcitiae Suggilatio, fol. XI. 109) Hertzberg, fq. 621.
173
110) Me vdekjen e pleqëve, rinia më së shpeshti ka kaluar në islam. Kështu që tash (1655) mundesh vështirë të takohesh me dy të krishterë Armenë në të rrafshinën pjellore, ku prindërit u janë dërguar që ta punojnë.” (Tovernier, (I), fq. 16). 111) H. H. Jessup: Fifty - threeyears in Syria, vol. II, fq. 658 (New York, 1910). 112) Për emrat e këtyre shih: Finlay, vol. VI, fq. 28-29. *) I mashtruar me faktin që qyteti i vjetër Tivari (Antibari) pas rënies nën sundimin osman në vitin 1571 ka hyrë në përbërje të sanxhakut shkodran, Arnoldi gabimisht e vendos në Shqipërinë veriore. E vërteta, në shekullin IX Tivari kishërisht i ka takuar dioqezës së Durrësit, që qysh më 1022 ka qenë në drejtimin kishtar të Dubrobnikut. Mitropoli e mëvetshe është bërë në vitin 1089. Ka qenë në pronësi të Bizantit, princave duklian, dhe sunduesve gjerman. Turqit e kanë pushtuar nga Mletasit nën drejtimin e të cilëve ka qenë nga viti 1442. Me vendimin e kongresit të Berlinit më 1878 ka hyrë në përbërje të shtetit malazias. (Enciklopedija Leksikografshog zavoda, Zagreb, 1955, vëll. I, fq. 386 - Sh.N.). 113) Leake, fq. 250. 114) Një nga ata, Shqiptar i krishterë, duke folur për armiqësinë që ekziston ndërmjet të krishterëve dhe muslimanëve të Bullgarisë, thotë: Sa i përket Shqipërisë, situata është krejtësisht tjetërfare. Muslimanët Shqiptarë sikur edhe të krishterët flasin me një gjuhë, kanë zakonet dhe moralin e njëjtë, dhe shkojnë sipas një zakoni tradicional. Ndërmjet muslimanëve dhe të krishterëve fare nuk ka urrejtje, sepse me gjenerata nuk ka pasur armiqësi. Faktori fetar nuk ka qenë shkak për përçarje. Me përjashti mtë disa rasteve, njëjtë kanë jetuar duke i shfrytëzuar të drejtat e njëjta dhe barabartë duke i kryer detyrat. (Wassa Effendi, Albanien und die Albanesen, Berlin, 1879). 115) FInlay, vol. V, fq. 46. 116) Clark, fq. 175-177. Mirëditasit të cilët janë romano-katolikë fanatikë (të vendosur në krahinën Alessio) kurrë nuk i kanë pranuar muslimanët të jetojnë në kodrat e tyre, as që dikush nga fisi i tyre ta pranojë islamin. Sikur edhe një mirditas ta provonte këtë, pa dyshim do ta mbytnin, përveç nëse arrinte të ikë nga Shqipëria. (Herquard, Histoire de la Hante Albanie, fq. 224). 117) E botuar në Farlatis Illyricum Sacrum.
174
118) Alessandro Comuleo 1593. Bizzi, 1610; Marco Crisio, 1651. Fra Bonaventura di S. Antonio 1652; Zmaievich 1703. 119) Bizzi, fol. 60 (b). 120) Bizzi, fol. 35 (a). 121) Farlati, vol. VII, fq. 104, 107. 122) Disa janë ankuar se muslimanët kanë dominuar me palaltin e kryepeshkopit. Mirëpo, pallati ka qenë lëshuar qysh tetë vjet më herët, pasi që kryepeshkopi Ambrozie (1579-1598) ka parë se e ka më mirë të shkojë në ikje, pasi që rreptë e sulmoi islamin me mprehtësinë që e kalon kufirin e kujdesit e ofendoi Muhammedin dhe mësimin e tij djallëzor”. (Farlati, vol. VII, fq. 107). 123) Bizzi, fol. 9, thotë: “E kam shenjtëruar atë mengjes për afërsisht tërë bashkësinë e krishterë latine”. Nëse këtë do ta krahasonim me statistikën që e cek Zmajeviqi (Zmaievich - fol. 227), mund të parashtroj se bashkësia latine e krishterë, në atë kohë, ka numruar diç më shumë se njëmijë frymë. 124) Bizzi, fol. 27 (b), 38 (b). 125) Veniero, fol. 34. Tradita e tillë ka vazhduar në disa fshatra shqiptare deri në vitet e vonshme përkatësisht deri në fillim të shekullit XIX. Shih: W. M. Leam: Travels in Narthem Greecce, vol. I, fq. 49. (London, 1835): “Në disa fshatra muslimanët i marrin Greket, djemt edukohen në frymën turko-islame, kurse vajzat në frymën e krishterë. Kështu që gati derri dhe qengji hahen në tavolinën e njëjtë.” 126) Bizzi, fol. 38 (b); Farlati, bl. VII, fq. 158. 127) Bizzi, fol. 10 (b); Veniero, fol. 34. 128) Shkurt pasi që Marko Bizzi arriti në Antivari (Tivar), një muslimane nga shoqëria e lartë ka dëshiruar që femijën t’ia kryqojë vetë kryepeshkopi, që na njofton se kjo femër rreptë është ankuar për një prijës të krishterë në qytet. Më tej thotë: “Nuk kam gjetur kush do të më ndihmoj në kungatë, kurse kjo është çështje që klerikët e mi e kryejnë çdo ditë, çdokujt prej popullit kush e kërkon këtë.” (fol. 10-b). 129) Për marrëdhëniet e mira, në kohën e sotshme (shek. XIX - vër. përkthyesit) ndërmjet ithtarëve të të dy feve, që jetojnë në fshatin e njëjtë, shih: Hyacinthe hecquard, Histoire et descriptions de la Hante Albanie (fq. 151, 162, 200) (Paris, 1858). 130) Bizzi, fol. 38 (a). 131) Garnett, fq. 267. 132) Bizzi, fol. 35 b (b).
175
133) Bizzi, fol. 38 (b), 61 (a), 37 (a), 33 (b). 134) Bizzi, fol. 12-13; Zmaievich, fol. 5. 1350 Bizzi, fol. 10-11. 136) Bizzi, fol. 13 (b). 137) Bizzi, fol. 60 (b). 138) Bizzi, fol. 66 (b). 139) “Nëse Shqipërisë nuk i ofrohet ndihmë më e madhe, do të keqësohet gjendja e shumicës së krishterëve për pak vite, për shkak të numrit të vogël të peshkopëve dhe klerikëve që janë inteligjentë.” (Bizzi, fol. 61 (a). 140) Finlay, vol. V, fq. 153-154, Clark, fq. 290. 141) “Këta të mjerë kanë qenë fuqishë mtë bindur që mos të bëjnë kurrfarë mëkati me martesën (siç është martesa e të krishteres me muslimanin), duke e marrë parasysh se Turqit janë zotëri të vendit, dhe është e pamundur të mos përgjigjesh kur të urdhërohet diçka”. (Bizz, fol. 38 (b). 142) Garnnett, fq. 268. 143) Bizzi, fol. 38 (b), 63 (a). 144) Kyriakas, fq. 12. 1450 Frlati, bl. VII, fq. 124, 141. 146) Marco Crisio, fq. 202. 147) Bizzi, fol. 60 (b). 148) Zmaievich, fol. 137. 149) Zmaievich, fol. 157. 150) Zmaievich, fol. 11, 159. 151) Zmaievich, fol. 13. 152) Bizzi, vol. 38 (b), Farlati, vol. VII, fq. 158. 153) Zmaievich, fol. 13-14. 154) Informatione circa la missione d’Albania, fol. 196. 155) Crisio, fol. 204. 156) Fra Bonaventura, fol. 201. 157) Marko Crisio, fol. 205. 158) Zmaievich, fol. 13. 159) Farlati, bl. VII, fq. 109; Bizzi, fol. 19 (b). 160) Marco Crisio, fol. 205. 161) Zmaievich, fol. 11. 162) Marco Crisio, fol. 204. 163) Zmaievich, fol. 32.
176
164) Zmaievich, fol. 11; Farlati, vol. VII, fq. 151. 165) farlati, vol. VII, fq. 126-132; Zmaievich, fol. 4-5, fol. 20. 166) “Numër i madh e ka lëshuar krisherizmin shkallërisht që të shpëtojë nga tatimi dhe taksat tjera të imponuara.” (Farlati, bl. VII, fq. 311). 167) Zmaievich, fol. 5. 168) Zmaievich, fol. 5. 169) Zmaievich, fol. 149. 170) Zmaievich, fol. 143-144. 171) Zmaievich, fol. 22. 172) Farlati, bl. VII, fq. 141. 173) Zmaievich, fol. 7, 17. 174) Zmaievich, fol. 9. 175) Zmaievich, fol. 141. 176) Farlati, vol. VI, fq. 317. 177) Eliot, fq. 401. 178) Eliot, fq. 392. *) Sipas Viksit, në vitin 1977 Shqipëria ka pasur 2.5 milionë banorë. Nga ky numër muslimanë ka pasur 1.750.000 apo 70%. Weekes, po aty, fq. 19-22,500 (vër. Sh. N.). *) Këtu mendohet në të krishterin përkatësisht për Evropianin, si është traditë në mesin e muslimanëve t’i quajnë. Vetë infinitivi (të evropeizohet - se - teferenche) ka lindur nga fjala Frenxh (Frenk) Frankovit. (D.A.K.). *) Mendohet, mbase, në Bullgarinë në Vollgë (D.A.K.) (Megjithatë, mendojmë se fjala është për Bullgarinë në Evropë, ku muslimanët kanë qenë të pranishëm qysh në shekullin VIII-IX. Shih: N. Ibrahimi, Muslimanët në Balkan në periodën paraosmane, separat, Psieren, 1414/1992, fq. , Vër. N. I.) 179) Yaqut, vol. I, fq. 469 sq. 180) Geographie d’Aboulfeda, troduite par M. Reinand, bl. II, fq. 294-295). **) Mbi kontaktet e mundshme të popullësisë së trevave tona me islamin para pushtimeve osmane (sheh. XIV) nëpërmjet fqinjve verior, në gjuhën tonë (boshnjake, vër. N.I.) kanë shkruar: - Sikiriq, Shaqir, Ismailije u Ugarshoj, kalendar “Pravda”, Sarajevo, 1923.
177
- Bazhoviq, Rade, Arapi u pismenoj narodnoj pesmi i pripoveci na srpskohrvatskom jeziçkom podracju, Filoloshki fakultet, Beograd, 1977, fq.... - Haxhijahiq, M. e të tjerët, Islam i muslimani u BiH, Kryesia e BI në SRB dhe H., Sarajevë, 1977, fq. 24-25. (Sh.N.). 181) Enrique Dupuy de Lome: Los Esclavos y Turquia, fq. 17-18 (Madrid, 1877). 182) De la Jonquiere, fq. 215. 183) De la Jonquiere, fq. 290. 184) Kanitz, fq. 37. 185) Kanitz, fq. 37-38. 186) Hartën e këtyre vendeve e jep Mackenzie dhe Irby, fq. 243. Ato përfshijnë Prizrenin, kryeqendrën e Serbisë së vjetër, Ipekin (Pejën), selinë e patrikut serb, dhe fushëbetejën Kosova. 187) Kanitz, fq. 37. 188) MAckenzie and Irby, fq. 250-151. 189) Farlati, vol. VII, fq. 127-128. 190) Mackenzie and Irby, fq. 374-375; Kanitz, fq. 39. 191) Kanitz, fq. 39-40. 192) Kanitz, fq. 38. 193) Bizzi, fol. 48 (b). 194) Kanitz, fq. 38. 195) Me Malin e Zi kanë sunduar peshkopët e vladikës prej vitit 1516 deri 1852. *) Vlladikën Danillo Shçepçeviqin (më vonë Petroviqin) gojëdhëna (e amshuar me Kurorën e maleve) e konsideron për nismëtar të luftës së armatosur kundër pushtetit turk në Mal të Zi në shekullin XVIII. Në rrugën e sendërtimit të çlirimit të malit të Zi në mbështetje të fiseve të krishtere malaziase dhe hercegovase përbrenda, sikur edhe në Mletasit dhe Rusët nga jashtë, vlladika Danillo ka konsideruar ekzistimin e muslimanëve vendas të a.q. poturët (turkoshakët-poturica, N.I.) si pengesë të madhe. Natyrisht, zhdukja e këtyre poturëve nuk ka ndodhur në një “Natë të kolendrave”, si e thotë këtë gojëdhëna, por ky është proces që ka zgjatur më gjatë. Në gjërësisht për luftën e Malit të Zi për çliri mnga Turqit shih Historija naroda Jugoslavije, Zagreb, 1960, II, fq. 1252-1280 (Sh.N.). 196) E. L. Clark, fq. 362.
178
197) Për ata kanë ftuar papa Honarus III 1221, Gregori IX 1238, Imocent IV 1246 dhe Benedict XII 1337. Inkuizicioni është themeluar në vitin 1291. 198) Asboth, fq. 42-95, Evans, fq. XXXVI-XLII. 199) Asboth, fq. 96-97. 200) “I kanë atakuar ceremonitë kishtare dhe prijësit e tyre. Popat ortodoksë i kanë quajtur farise të verbër dhe kanë lehur pas tyre sikur që qentë lehin pas kuajve.” Për Darkën e Zotit (Darkën e fundit) kanë pohuar se ajo nuk është e urdhëruar prej Zotit dhe se ky nuk është trup i Zotit, por bukë e rëndomtë.” (Kosmas, quoted by Evans, fq. XXX-XXXI). 201) Pohimi i tyre është: “Ne e kemi mbytur Mesinë Isaun, të birin e Merjemes, të dërguarin e Zotit. As nuk e kanë mbytur, as kryquar, por u ka gjasuar ashtu.” (En-Nisa, 157). 202) Krahasoje habinë që e kanë dëftuar Turqit ndaj mbretit suedez Karlit XII: “Abstenimmi i tij nga alkoholi, zbatimi publik i lutjes dy herë në ditë, ka ndikuar tek ato të thonë: - Ai njëmend është musliman”. (C. Enorres de Voltaire, bl. 23, fq. 200, Paris, 1785. 203) Asboth, fq. 36. Vetzer and Welte, vol. II, fq. 975. 204) Olivier, fq. 17-18. 205) Olivier, fq. 113. 206) Amari, vol. I, fq. 163, vol. II, fq. 260. 207) Cornaro, vol. I, fq. 205-208. 208) Perrot, fq. 151. 209) Pashley, vol. I, fq. 30; vol. II, fq. 284, 291-292. 210) Pashley, vol. II, fq. 298. 211) Pashley, vol. II, fq. 285. 212) Pashley, vol. I, fq. 319. 213) Perrot, fq. 151. 214) Charles Edwardes: Letters from Crete, fq. 90-02 (London, 1887). 215) Pashley, vol. II, fq. 151-152. 216) Pashley, vol. I, fq. 9. 217) Perrot, fq. 159. 218) Pashley, vol. I, fq. 10, 195. 219) T.A.B. Spratt, Travels and Tesearches in Crete, vol. I, fq. 47 (London, 1865). 220) R. du M.M., VII, fq. 99.
179
*) Në studimin për Muslimanët e Evropës jugore (Greqisë) M. Ali Kettani sjell të dhënat në tabela në të cilat shihet rënia e popullatës muslimane në Kritë në gjysmën e dytë të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Sipas tij deri në vitin 1921 në kritë kanë qenë 27.852 ose 8.3% muslimanë prej gjithsej 336.181 numri të banorëve. Vetëm dy vjet më vonë në vitin 1923 fare nuk ka atje sepse janë shpërngulur. Me bashkimin e Kretët me Greqinë në vitin 1912 dhe me kontratën e Turqisë dhe Greqisë në vitin 1923 mbi ndërrimin e popullësisë, ka pasuar shpërngulja nga Kreta dhe këtë jo vetëm në turqi, por edhe në vendet fqinje arabe e muslimane. Sipas Kettanit, muslimanet e Kretit në vitin 1971 në diasporë kanë qenë si vijon: Turqi 200.000 Libi 100.000 Egjipt 100.000 dhe në vendet tjera 50.000. (Kettani, M.A., Muslims in Southern Evrope(Muslimanët në Evropën jugore). JOURNAL, Institute of Muslim Minority Affanes, Jeddah/Xhedda/, 1980, vëll. II, fq. 151-153.(SH.N.).