
Ky artikull është për mua një detyrë e re. Unë zakonisht i shmang, nëse jo i urrej, punimet krahasuese, veçanërisht ato islamike. Ky konservim nuk bazohet në asnjë ndjenjë se qasja krahasuese është jolegjitime, por vetëm në ndjenjën se te çështjet islame është në thelb e parakohshme. Ajo që vërtetë u nevojitet veprave islame është përkthimi i kuptueshëm nga burimet arabe dhe komentimi inteligjent i tyre. Megjithatë, në një takim të Akademisë Amerikane të Fesë, e hodha këtë ndjenjë të paktën pjesërisht mënjanë. Siç e dinë disa prej jush, unë kam qenë duke punuar për tre vitet e fundit në një përkthim dhe komentim të librit Kit?bu ‘t-Tevh?d të Eb? Man?ur El-M?tur?d?ut, i vdekur në vitin 944 e.s., vepra e tij kryesore në teologjinë spekulative. Pothuajse që në fillim, më kanë goditur paralele interesante midis shqetësimeve dhe qasjes së tij dhe asaj të Thomas Aquinas, siç shihet në shkrimet e tij kryesore dhe të vogla. Unë propozoj të parashtroj një mënyrë raportimi, doktrinën e M?tur?d?ut mbi veprimet njerëzore dhe më pas, në mbyllje të punimit, të sugjeroj pika të mësimit tomist që mund të ofrojnë lexim ndihmës, sepse ato duket se, në pamje të parë, burojnë nga një shqetësim dhe qasje e ngjashme.
Pse “aktet njerëzore”? Unë e zgjodha këtë fushë sepse pikërisht në këtë çështje mendimi i M?tur?d?ut shënohet më qartë për dallim nga prezantimet e mu‘tezileve, El-Esh‘ar?ut dhe shkollës së tij. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për analizën tomiste të veprimeve njerëzore, e cila e dallon atë në mënyrë të prerë nga ajo e shkollave të mendimit françeskan dhe jezuit për të njëjtën çështje. Duhet të theksohet më së shumti, natyrisht, se në shtimin e këtij apo ndonjë krahasimi nuk ka asnjë sugjerim për lidhje shkakësore apo edhe rastësi. Është më tepër një qasje sugjestive nga e cila një traditë mund të ndriçojë një tjetër, megjithëse secila ruan këndvështrimin e vet të veçantë.
Diskutimi i M?tur?d?ut për veprimet njerëzore mbulon një të katërtën e tekstit të Kit?bu ‘t-Tevh?dit siç e kemi ne. Kjo masë e madhe tregon rëndësinë që ka kjo temë për të. Do të jetë e dobishme për qëllimet tona të paraqesim në formë të përmbledhur pikat kryesore që përbëjnë doktrinën e tij dhe të komentojmë shkurtimisht secilën prej tyre. Fundi i këtij punimi do të na paraqesë me një pamje të arsyeshme e të përgjithshme dhe të qartë të shtytjes së pozicionit të M?tur?d?ut.
Janë dy parime që rregullojnë tërësinë e doktrinës së M?tur?d?ut për çështjen e veprimeve njerëzore. Të dyja janë kur’anore, e para në mënyrë të drejtpërdrejtë, e dyta me deduksion.
Së pari, Zoti është Krijuesi i çdo gjëje (khali?u kul-li shej’in). Për aq sa ekziston çdo veprim (el-‘amel), ai është një gjë (shej’), sepse ky është kuptimi themelor i ‘sendit’, gjë që, thotë M?tur?d?u, është arsyeja pse termi mund të përdoret edhe për llojin, por jo, natyrisht, në kuptimin e krijimit. Për të shprehur këtë natyrë të krijuar të veprimit M?tur?d?u përdor termin kesb, përvetësim (fitim, arritje). Ai nuk e përdor këtë koncept për të “dëshmuar” asgjë, as nuk është një lloj obskurantizmi teologjik. Është më tepër një term përshkrues i përdorur prej tij për të përcaktuar natyrën e krijuar të aktit njerëzor për të folur për lidhjen e tij me Krijuesin e tij, jo me kryerësin e tij. Kështu ai arrin në përfundimin se çdo veprim njerëzor duhet të bjerë nën fuqinë krijuese të Zotit, pikërisht për aq sa është një veprim.
Është parimi i dytë i përgjithshëm, qartësisht i nxjerrë nga teksti kur’anor që e paraqet intelektin njerëzor me vështirësi në pajtimin e tij me parimin e parë të shkakësisë universale të Zotit. I referohem pohimit të M?tur?d?ut se liria e veprimit individual njerëzor është diçka e njohur min nefsihi, nga vetëdija e dikujt. Nuk ka prova as nuk ka nevojë për to. Thjeshtë, kështu ndodh. Është këmbëngulja me të cilën ai i përmbahet këtij parimi që e shtyn atë të refuzojë çdo formë determinizmi dhe të afirmojë realitetin e veprimeve njerëzore (ithb?tu l-‘amel) dhe të kundërshtojë nocionin se ato janë veprime të njeriut vetëm në mënyrë metaforike (‘al? mexh?z). Ky parim i dytë, gjithashtu, ndriçon qëllimin real të konceptit të ‘përvetësimit’ dhe tregon se mu‘tezilitët dhe kritika e mëvonshme e nocionit të iktis?bit, “përvetësimi i veprimit” si një lloj kriptodeterminizmi, është shumë larg paraqitjes së saktë të mendimeve të kundërshtarëve për këtë çështje.
Për lexuesin me prirje shkakësore[2], problemi do të duket se është, pra, një nga mënyrat se si akti njerëzor mund të jetë i lirë nëse Zoti e krijon atë. Megjithatë, kjo paraqitje e problemit është kur lexohet teologjia islame me sytë grekë. Problemi për M?tur?d?un nuk është ky. Në fakt, për të, akti nuk mund të ishte, e lëre më të ishte i lirë, përveç nëse Zoti do ta kishte krijuar, dhe ta kishte krijuar të tillë. Përkundrazi, problemi siç e sheh ai, është shqyrtimi i dinamikës ekzistenciale të aktit njerëzor, për të përdorur terminologjinë moderne. Për të kuptuar qasjen e tij këtu, tani duhet të shqyrtojmë shkurtimisht mendimin e tij mbi katër pika më pak të përgjithshme, domethënë, analizën e tij të ‘fuqisë’ (el-?udrah ose el-isti??’ah); mendimi i tij mbi efikasitetin e fuqisë për të vepruar për të kryer veprime të kundërta; çështja e përgjegjësisë për të pamundurën (tekl?f m? l? ju?a?), dhe në fund reflektimet e tij mbi vullnetin.[3]
M?tur?d?u dallon dy lloje të fuqisë ose kapacitetit. Njëra është integriteti i mjeteve për të vepruar dhe shëndeti i mjeteve. Kjo fuqi duhet të ekzistojë paraprakisht për çdo veprim. Shkurtimisht, vepruesi duhet të posedojë aftësinë e veprimit në përbërjen e tij mendore dhe fizike, dhe kjo përshtatshmëri duhet të jetë e pranishme përpara se të mund të ndodhë ndonjë veprim. Në të vërtetë, ‘aftësia për veprim’ do të ishte një përkthim i mirë për el-?udrah në këtë kontekst.
Lloji i dytë i fuqisë është krejt i ndryshëm. Ai është një aksident (ma‘nan) që ekziston posaçërisht për veprën dhe vjen duke u bërë, pastaj, njëkohësisht me të, dhe është përbërës i aktit të zgjedhjes së lirë (fi‘l el-ikhtij?r) të cilit mund t’i bashkëngjitet vetëm shpërblimi dhe dënimi dhe me anë të të cilit veprimi që duhet të kryhet është bërë e lehtë për vepruesin.
Ndërsa dikush mund të thotë se el-?udrah në kuptimin e parë është disi i krahasueshëm me nocionin aristotelian të dinamikës, në kuptimin e dytë nuk mund të interpretohet kështu. Në një kuptim tjetër, është më shumë i ngjashëm me konceptin aristotelian të entelecheias, përsosmërinë specifike të një qenieje; në këtë rast prodhimi i aktit të lirë. Kjo ide e M?tur?d?ut mund të kuptohet më mirë duke reflektuar mbi idenë e tij të ‘vullnetit’, el-ir?deh. Për M?tur?d?un, vullneti përbën eliminimin e forcës dhe kufizimit (?afu l-ghalebeh ve sehv). Ky për të është përkufizimi i tij thelbësor dhe duhet vënë në dukje forca e tij negative. Ka, sigurisht, ndjesi të tjera, dëshira, urdhërimi, thirrja, kënaqësia, megjithëse, ai është i kujdesshëm të thotë, Zoti mund të mos përshkruhet me të gjitha këto terma. Gjëja e rëndësishme për t’u theksuar është se në sistemin e M?tur?d?ut, vullneti nuk është një lidhje e aktrimit. Është më afër zgjedhjes intelektuale sesa aktit të jashtëm. Prandaj, sipas tij, akti efektiv kërkon marrjen e një fuqie që i jepet njeriut me anë të së cilës krijohet vetë akti. Liria e njeriut qëndron, pra, në vullnetin e tij, siç e kupton M?tur?d?u, dhe marrja e pushtetit në kuptimin e tij të dytë është ajo që e bën të mundur vullnetin dhe e dallon atë nga dëshira joefektive.
Është, pra, brenda këtij konteksti që duhet të merren parasysh dy nënpikat tona të fundit. M?tur?d?u ndanë me Eb? ?anifen dhe shkollën e tij idenë se fuqia për të vepruar është njësoj e vlefshme qoftë për bindje, qoftë për mosbindje. Kjo do të thotë, marrja e fuqisë për të vepruar është në përputhje me zgjedhjen e dikujt dhe nuk është në vetvete përcaktuese e asaj që është për t’u bërë, pasi nëse do të ishte i vlefshëm vetëm për një aspekt, do të veprohej detyrimisht, jo me zgjedhje të lirë. Vlen të përmendet se në këtë pikë, për sa i përket fuqisë si aktualizues i aktit, M?tur?d?u është dakord me mu‘tezilet, kundërshtarët e tij të zakonshëm.
Ideja e përgjegjësisë për të pamundurën është më e vështirë të shprehet, sepse është kryesisht një krijim polemikash. Është në thelb akuza mu‘tezile kundër kundërshtarëve të tyre se këta kundërshtarë e bëjnë një qenie njerëzore përgjegjëse për atë që ai nuk mund të bëjë për shkak të pikëpamjes së tyre se vetëm nëse zotësia për të vepruar nuk është e pranishme përpara aktit, d.m.th., në të dy kuptimet, vepruesi do të jetë i aftë për të kryer veprën. Duke lënë mënjanë rrotullimet dialektike me të cilat M?tur?d?u e kthen akuzën kundër tyre, fakti i rëndësishëm për këtë rishikim është se njeriu është i aftë, për shkak të fuqisë së marrë, të kryejë atë që i është urdhëruar, megjithëse mund të vendosë të mos e bëjë këtë.
Nga ky shqyrtim i përmbledhur i provave të M?tur?d?ut, është e mundur që të jepet përkufizimi i tij për aktin njerëzor duke nxjerrë nga pikat që janë theksuar. Një akt njerëzor është një entitet i krijuar nga Zoti për individin, i cili realizohet nga krijimi i fuqive paraardhëse dhe bashkëkohore që garantojnë - aktualizimin efektiv të vendimit njerëzor. Meqenëse ky aktualizim ndikon në atë që vepruesi njerëzor dëshiron të bëjë, atëherë veprimi është me të vërtetë i vepruesve, vërtet i lirë, dhe kështu vepruesi është vërtet përgjegjës për veprimet e tij.
Sigurisht, duhet theksuar se logjika e kësaj vije mendimi ende përmban probleme të rënda filozofike. Për shembull, si mund t’i shpëtojmë vendosjes së një vargu të pafundmë fuqish të krijuara për prodhimin e një akti të vetëm? Ka edhe vështirësi të tjera, por qëllimi i këtij punimi nuk është trajtimi i problemeve të tilla.
Duhet të theksohet se pikëpamja e M?tur?d?ut duhet parë si një përpjekje nga ana e tij për të pajtuar konceptet binjake të veçantisë së fuqisë krijuese të Zotit me realitetin e lirisë njerëzore.
Tani do ta drejtoja vëmendjen tuaj tek aspektet e mendimit tomist mbi veprimet njerëzore që mund të studiohen frytshëm krahas qasjes së M?tur?d?ut. Unë kam referencë specifike për mësimet tomistike mbi hirin e mjaftueshëm dhe efikas në marrëdhënien e tyre me prodhimin e aktit njerëzor. Më duket se ekziston një krahasim funksional interesant i mundshëm midis këtyre entiteteve dhe funksioneve të dy kapaciteteve për të cilat flet M?tur?d?u. Natyrisht, jam i vetëdijshëm se duhen vënë në dukje edhe dallimet domethënëse, por, pavarësisht këtyre, duket legjitime të vihen në dukje ngjashmëritë e shqetësimeve dhe zgjidhjeve.
Se Akuini kishte njëfarë njohjeje me filozofinë islame, dihet mirë. Shkalla e njohurive të tij të mundshme për teologjinë islame, me sa di unë, nuk është studiuar sistematikisht, por më duket shumë e pamundur që ai të ketë qenë i paditur për të, megjithëse, siç tregojnë Contra Gentiles, kjo pikëpamje mund të ketë qenë shumë e ngjyrosur.
Më duket, pra, se dy qasjet e M?tur?d?ut dhe Thomas Aquinasit mbi veprimet njerëzore në lidhje me shkakësinë hyjnore, do të kishin një lexim të kujdesshëm krahasues, jo, siç thashë, për të vërtetuar derivimin e njërit nga tjetri. por për të parë sesi dy mendje në dy tradita të ndryshme janë përballur me paradoksin e një Zoti të gjithëfuqishëm dhe një njeriu të lirë.
Përshtati: Haki Sahitaj
Lipjan
31 janar 2022/27 Xhum?da th-th?n? 1443