Në vitet e hershme të Islamit, ndërsa Perandoria Muslimane u zgjerua në mënyrë eksponenciale, njerëzit e pranuan Islamin në grup. Megjithatë, shumë ishin ende të lidhur me prirjet filozofike që ata përkrahnin në fetë që kishin ndjekur para Islamit. Për shkak të kësaj, umeti musliman ishte i ekspozuar ndaj ideologjive të jashtme dhe kjo rezultoi në përhapjen e besimeve joortodokse. Prandaj, përdorimi i një qasjeje sistematike për zbërthimin e doktrinave të rreme dhe vendosjen e besimit të saktë islam ishte imperativ. Kjo shkencë u bë e njohur si “Ilm’ul-Kelām”. Për të kuptuar zhvillimin e kësaj fushe, duhet analizuar ngritja e polemikave sektare.

Skizmat, siç sugjeroi Shejh Muhamed Zahid El-Kevtheri, lindën nga mosmarrëveshjet politike, të cilat evoluan në mosmarrëveshje teologjike-politike. Gatishmëria e Aliut r.a. për të negociuar me Muaviun ishte e papëlqyeshme për disa. Ata pohuan se kompromisi, në Islam, është i papranueshëm. Ky grup, të cilët më vonë u njohën si "Havarixhët", hoqën dorë nga përkrahja e Aliut r.a., duke e konsideruar atë të papërshtatshëm për Halifatin. Mosmarrëveshja e tyre bazohej në mosmarrëveshjen e tyre politike me të.

Historikisht, së bashku me Havarixhët, dy grupe të tjera dolën nga konflikti midis Aliut dhe Muaviut. Së pari, shumë prej përkrahësve të Aliut u ndanë dhe përfundimisht u bënë të njohur si "Shi'ah". Së dyti, pak kohë më pas, Dinastia Emevite u themelua nëpërmjet prejardhjes së Muʿawiut. Dhe në atë proces u përvetësua pozicioni teologjik xheberit (apo i determinizmit).

Nën Emevitët, ndryshimet ideologjike filluan të zënë rrënjë. Qëndrimet e havarixhëve mbi mëkatin dhe drejtësinë i shtynë ata të mohojnë legjitimitetin e një halifi mëkatar. Theksi mbi një halif pa mëkat çoi më pas në divergjencën e tyre të parë teologjike nga Ehli Suneti. Ata thanë se mëkatet e mohojnë besimin e dikujt; pra, një mëkatar është jashtë Islamit.

Havarixhët zgjodhën këdo që ishte më i përshtatshëm për të udhëhequr sipas tyre. Mund të duket si një parim i ndershëm demokratik; megjithatë, asgjë nuk mund të jetë më larg nga e vërteta. Kontrollet dhe bilancet nuk u krijuan. Pushteti i pakontrolluar i ishte dhënë udhëheqësit të tyre, për aq kohë sa ai mbeti pa mëkat. Megjithatë, kjo metodologji doli fatale. Asnjë qenie njerëzore nuk është i pagabueshëm. Rrjedhimisht, një lider nuk do të mbetej legjitim për një kohë të gjatë. Kështu, nuk u arrit asnjë përfitim i rëndësishëm politik. Për më tepër, dhuna e tyre kundër muslimanëve nuk u miratua nga masat. Havarixhët mbetën të papëlqyeshëm.

Theksimi i mëkatit nga havarixhët përfundimisht çoi në dallime doktrinore që i përcaktuan ata. Njerëzit janë përgjegjës për veprimet e tyre. Mund të shihet lehtësisht se si kjo i çoi ata në doktrinën e vullnetit të lirë. Nëse veprimet e njeriut janë të paracaktuara, ai nuk mund të mbahet përgjegjës. Kështu, parimi havarixh i ndëshkimit për një halif mëkatar është i falsifikuar. Prandaj, havarixhët përvetësuan natyrshëm doktrinën e vullnetit të lirë.

Nga ana tjetër, Emevitët ishin deterministë. Nëse veprimet do të ishin të paracaktuara nga Zoti, askush nuk mund të vinte në dyshim tiraninë e tyre. Kështu, siç u përmend më lart, Emevitët bëhen të njohur për dogmën e tyre xheberite.

Mes këtyre tensioneve politike midis havarixhëve dhe emevitëve xheberi, xhepat e rezistencës u ngritën. Ata që përdorën doktrinën e vullnetit të lirë si shtysë për luftën politike u bënë të njohur si "kaderitë". Ata patën sukses për një kohë të shkurtër me herezinë e Gejlān Dimeshkiut dhe Jezidit III. Megjithatë, kjo prirje përfundoi befas pas disfatave të ndryshme ushtarake. Shumë u kthyen në shumicën sunite. Megjithatë, Allahu deshi që ky të mos ishte fundi i mosmarrëveshjes famëkeqe teologjike. Doktrina e të lirës do të bëhej një parim thelbësor i teologjisë mu’tezilite.

Gjatë gjithë autokracisë emevite, mbështetësit e Aliut r.a. morën një qasje të ndryshme. Ata pretendonin se tirania do të merrte fund kur Ehli Bejti të merrte pushtetin. Mendonin se tirania do të merrte fund kur Ehli Bejt të merrte pushtetin. Ky plan politik shkon prapa në herezinë e Abdullah ibn Sebeas. Përsëri, arsyeja për këtë mosmarrëveshje ishte mospërputhja politike. Megjithatë, pasi Husejni u vra në Qerbela, politika krijoi doktrina të gabuara, të cilat u kapën me masat. Kështu, shi’itët, si një sekt i veçantë me doktrinat e tyre, u shfaqën me ndihmën e Hisham ibn Hakemit.

Ndërkohë, popullata e përgjithshme ishte e hutuar. Havarixhët kishin hequr dorë nga Osmani r.a., diçka në të cilën edhe shi’itët kishin një pjesë të drejtë. Më pas, Emevitët e shfajësuan Osmanin për çdo faj. Sa i përket Aliut, shi’itët e nderonin atë, ndërsa havarixhët dhe emevitët e akuzuan atë për krime.

Kështu, shumë muslimanë iu përmbajtën parimit të irxhāsë (shtyrjes së gjykimit) në lidhje me sahabët. Ata gjithashtu besonin se një musliman mëkatar nuk konsiderohet femohues. Besimi është i mjaftueshëm për të mbetur musliman dhe mungesa e amelit (veprimeve të drejta) nuk do ta anulonte Islamin e dikujt. Ky ishte gjithashtu parimi i hanifëve, i cili më vonë u bë një parim i Maturiditëve.

​            Megjithatë, kjo doktrinë mori një kthesë të paprecedentë me herezinë e Xhehm ibn Ṣafvanit (vd. 128).

Xhehmi e shihte besimin thjesht si një pranim të brendshëm, pa ndonjë shprehje të jashtme. Për më tepër, ai besonte në paracaktimin absolut. Ai tha se një musliman mund të mjaftohet me besim të drejtë dhe të mos jetë përgjegjës për asnjë veprim. Ata që ndoqën këto parime u bënë të njohur si "Murxhi’a".

Këtu, është e rëndësishme të theksohet se ka dy kuptime të fjalës irxhāʾ në literaturën tonë islame. Së pari, ekziston irxhai sunit, i cili është një qëndrim që mendon se imani i dikujt është i vlefshëm dhe i ndarë nga veprat. Së dyti, ekziston irxhai heretik, që është pretendimi se veprat nuk janë fare të nevojshme. Pasuesit e kategorisë së dytë njiheshin si "Murxhia".

Me kalimin e kohës në epokën Abaside, vepra nga shumë gjuhë të tjera u përkthyen në arabisht. Rrjeti me mendimin helenistik i dha fill teologjisë skolastike (arab. ilm’ul-kelām). Shumë nga ata individë që u angazhuan në këtë ishin murxhitët e hershëm. Ḍirār ibn Amri (vd. 184) ishte njëri prej tyre. Ai mund të konsiderohet sunit, por ai u ndikua ndjeshëm nga filozofia helenistike. Prandaj, ai prezantoi parime joortodokse, të tilla si menziletu bejne’l-menziletejn dhe refuzimi i berzahut.

Më pas, Bishr Mārisī, i cili ishte këshilltar i halifit abasid El-Meʾmūn (vd. 218), prezantoi ide të tilla si natyra e krijuar e Kur'anit. Menjëherë pas kësaj, studenti i shquar i Bishrit, Husejn En-Nexhar, shtjelloi bindjet e paraardhësit të tij. Në fund të fundit, këta të tre luajtën një rol të rëndësishëm në formulimin e një shkolle të re mendimi, mu’tezilitëve.

Mohimi i paracaktimit ishte shenjë dalluese e mendimit mu’tezilit. Në këtë mënyrë, ishte një vazhdimësi e kaderizmit. Megjithatë, në kundërshtim me kaderizmin, kjo nuk ishte thjesht një ide, por një shkollë e tërë mendimi që mbitheksonte vlerën epistemike të racionalitetit.

Vasil ibn Aṭāʾ (vd. 130) besohet të jetë themeluesi i saj. Ebu’l-Hudhejli (vd. 226) e pasoi atë dhe prezantoi pesë parimet e njohura të mu’tezilitëve. Dy parimet e para, tevhidi dhe adli, u bënë analoge me sektin e tyre. Theksimi i tevhidit nga mu’tezilitët i shtyu ata ta mohojnë plotësisht ṣifatet e Allahut. Në fund të fundit, kjo shkaktoi debatin famëkeq mbi natyrën e krijuar të Kur'anit. Sa i përket adlit, ata e çuan atë në një ekstrem. Ata thanë se cilësia më e rëndësishme e Zotit është drejtësia.

Mu’tezilizmi arriti kulmin kur Me’mūni e miratoi atë si doktrinën zyrtare shtetërore. Pasardhësi i tij, Muʿteṣimi (vd. 227), e zbatoi atë me një grusht të hekurt dhe ndëshkoi këdo që e sfidonte atë. Në këtë situatë të rrezikshme, Ahmed ibn Hanbeli (vd. 241) qëndronte si kampion i Ehl’us-Sunnetit.

Hanbelitët që erdhën pas, ndoshta si kundërpërgjigje ndaj mu’tezilitëve, e mbivendosën sifatët (cilësitë) e Allahut. Për më tepër, ata kufizuan përdorimin e tyre të arsyes dhe mbërthyen kryesisht në shpjegimet literaliste. Vetë Ahmedi nuk e pëlqente metodologjinë e orientuar nga kelami që përdorej nga mu’tezilitët. Megjithatë, në ditët e mëvonshme hanbelitët përfunduan duke kontribuar në mënyrë të konsiderueshme në diskutim. Pjesa e fundit e enigmës për kelamin sunit u vendos nga Ebu’l-Hasan El-Esh’arī (vd. 936). Duke përkrahur doktrinat hanbelite, por duke përdorur argumentimin helenistik si mutezilitët, ai e shpërbëu kredon mu’tezilite.

Në anën tjetër të botës islame, Ebu Mensūr Māturīdiu (vd. 944) rastësisht u pajtua me Eshʿariun për shumë çështje. Megjithatë, në kundërshtim me qasjen e Hanbelit dhe Eshʿariut, Maturīdiu miratoi një pikëpamje më racionale në çështjet e diskutueshme, siç janë atributet e Zotit. Në fund të fundit, esh'aritët u bënë sinonim i shafi've dhe malikive. Hanefitët adoptuan sistemin maturīdit, ndërsa hanbalitët vazhduan në qasjen e tyre literaliste, duke u bërë përfundimisht të njohur si etheristë.

Referencat:

al-Lakhnawī, ʿAbd al-Ḥayy b. Muḥammad. al-Rafʿ wa al-Takmīl fī al-Jarḥ wa al-Taʿdīl. ed.(Ḥalab: Maktab Maṭbūʿāt al-Islāmiyyah, AH 1407).

Blankinship, Khalid. The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology. ed.Tim Winter (New York: Cambridge University Press, 2008).

al-Kawtharī, Muḥammad Zāhid. Muqaddimat Tabyīn Kadhib al-Muftarī. ed.Husām al-Dīn al-Qudsī (al-Maktabah al-Azhariyyah li al-Turāth, n.d.).

Abū Manṣūr, ʿAbd al-Qāhir b. Ṭāhir. al-Farq bayn al-Firaq wa Bayān Firaq al-Nājiyah.(Beirut: Dār al-Āfāq al-Jadīdah, 1977).

Përktheu[1]:

N. Ibrahimi